به رسمیت شناختن هویت فردی وحقوق انسانی زن؛ 

مقدمه
جان مک موری از جامعه شناسان دینی در تأکید بر جنبه های اجتماعی دین می نویسد: «دین زنده با ماهیتی که دارد، باید رابطه اجتماعی را خلق کرده و از آن نگه داری کند. بنابراین، دین منحصرا یک امر فردی نیست، بلکه وجوه اجتماعی آن در انجام اعمال و مناسک مذهبی کاملاً پدیدار است».

دین اسلام در میان دیگر ادیان آسمانی، تفسیر ویژه ای از آفرینش جهان و تجربه امور مقدس دارد و هدف آن، رشد و تعالی آنسان ها تا سرحد کمال و قرار دادن آن ها در جایگاه واقعی خود تا حد قرب به خداوند است. بر همین اساس، اسلام در همه جنبه های فردی و اجتماعی، به تربیت انسان ها و تغییر نفوس نظر دارد و هر نهاد و سازمانی را نیز بر چنان مبنایی استوار می کند. در این ساختار، هدف، ایجاد اجتماع دینی با حاکمیت اصول و ارزش های اسلامی است و حقوق و آزادی های فردی نیز تابعی از ارزش ها و اصولی هستند که بیش تر جنبه اجتماعی دارد.

مثال برجسته این روی کرد، اصل رعایت حجاب برای زنان است که بی شک، نقش جنسیتی ایشان را در جامعه درنظر گرفته است. حجاب و احکام مربوط به آن در جنبه های وسیع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، تکالیفی را برمی انگیزد که از تأکید ویژه بر نوعی از حضور و حرکت زن در جامعه و تعیین روابط با نیمه دیگر جامعه حکایت دارد. بنابراین، حفظ حجاب بیش از آن که صرفا امری فردی و مربوط به حوزه خصوصی و امر درونی زن باشد، الزامی برخاسته از ضرورت های اجتماعی است. نکته ظریف و حساس این جاست که اگر حجاب درونی نشود و مورد پذیرش قلبی و اعتقادی زنان قرار نگیرد، این ضرورت اجتماعی به شکل مطلوب تحقق نخواهد یافت. در این حال، درونی شدن حجاب نیازمند هویت فردی مستحکم و مستقلی است تا حجاب نه به عنوان عاملی مغلوب کننده اراده فرد، بلکه به عنوان انتخابی منطقی و موضوعی فردی در جهت کسب هویت و خواست زنانه قرار گیرد. بنابراین، آنچه در این جا باید مورد تأکید یا به عبارت بهتر، پرسش قرار گیرد، این است که آیا بدون دست یابی به یک هویت فردی مستقل و مستحکم می توان به هویت اجتماعی قابل قبولی رسید؟ آیا بدون به رسمیت شناختن هویت فردی زن و در پی آن، حقوق فردی وی از سوی دولت یا به بیان جامع تر، حکومت، می توان خواستار انجام درست و کامل مسئولیت ها و تکالیف زنان شد؟

بدون تردید، انسان اعم از زن و مرد پیش از کسب هویت فردی مستقل که صاحب اراده و حق انتخاب است، نمی تواند نقش خود را در ساختار جامعه به خوبی ایفا کند و تأکید بر مسئولیت ها و وظایف اجتماعی پیش از آن که هویت فرد شکل گیرد و مورد احترام و صاحب حقوق اعلام شود، نتیجه ای نخواهد داشت، هر چند همه دستگاههای فرهنگی دولتی به پندار خود، برای انجام تکالیف زنان، برنامه ریزی و تلاش کنند.

به عبارت دیگر، آیا انسان اصالتا به عنوان موجودی اجتماعی و در قالب قراردادها و مقررات جامعه اش تعریف می شود و هویت می یابد یا این که هویت ذاتی و خودآگاهی فردی وی اگر به صورت کلان و اجتماعی در قالب تعدد افراد جامعه درآید، می تواند به خرد جمعی یا خودآگاهی اجتماعی برای دست یابی به تعالی و سعادت همگانی بدل شود؟

برای فهم بهتر موضوع، اگر به سال های56 و57 بازگردیم، روی کرد قابل توجهی را در زنان کشور نسبت به حجاب مشاهده می کنیم که در مقایسه ای تطبیقی میان فضای فرهنگی و اجتماعی موجود در جمهوری اسلامی با رژیم پهلوی تعجب برانگیز است.

آیا این امر به دلیل آن نیست که زنان ایرانی در آن سال ها دریافتند با تکیه بر مبانی اعتقادی اسلامی می توانند آرمان های سیاسی و اجتماعی خود را آزادانه بیان کنند و تا پای مبارزه با رژیم مستبد شاهنشاهی پیش بروند؟ آیا این امر بدین معنا نیست که حجاب در آن روزگار، نمادی از هویت مستقل، آزادی خواه و حق جوی زنانی بود که خود را به عنوان انسان در ساختن جامعه شریک مردان می دانستند و می توانستند خواسته های خود را فریاد کنند؟ آیا حجاب برای زن ایرانی به عنوان نماد و نشانه ای از این استقلال فکری و سیاسی و اجتماعی به شمار نمی آمد؟ زنان انقلابی ایران هرگز فتوای حضرت امام خمینی؛ را از یاد نخواهند برد که فرمود برای حضور در تظاهرات علیه رژیم شاه نیازمند مجوز پدر و همسر خود نیستند. بنابراین، آن رویکرد شگرفت و وسیع به واسطه این بود که حجاب، زن را در اجتماع دارای ارزش و صاحب حق می ساخت و پس از کسب این جایگاه بود که مسئولیت هایی را نیز بر دوش وی می گذارد.

اگر عکس این وضعیت رخ دهد و زن باحجاب در جایگاهی بدون حق تعیین سرنوشت در حوزه فردی و اجتماعی قرار گیرد و قابلیت های انسانی وی نادیده گرفته شود یا همیشه مسئولیت هایش به وی گوشزد شود، ولی از تبیین حقوق و آزادی های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی وی خبری نباشد، پیدایش و گسترش انفعال و بی مسئولیتی اجتماعی در جامعه زنان اجتناب ناپذیر است.

این در حالی است که متأسفانه در سالیان اخیر، از لزوم رعایت حقوق و هویت فردی زنان غفلت شده است و ایشان هرگز در مباحث رایج در سطح جامعه، جایگاه و هویتی مستقل از خانواده نداشته اند. این در حالی است که می دانیم شخصیت بدون استحکام و استقلال، نمی تواند مادر و همسر خوبی باشد. شاید یکی از ابعاد فرمایش متین مقام معظم رهبری در ترجیح حضور کیفی زن در خانواده به جای حضور کمّی وی همین موضوع باشد.

هم چنین اشاره قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به رعایت حقوق و تکالیف زنان قابل تأمل است که با پذیرش منزلت والای آن ها، دولت را موظف ساخته است تا حقوق زن را در تمام جنبه ها با رعایت موازین اسلامی تضمین نماید.

این مقاله در نظر دارد با تأکید بر ضرورت به رسمیت شناختن هویت فردی و انسانی زنان، با استفاده از تحلیل های روان شناسی و جامعه شناسی و تجربه های نسل انقلاب، رابطه احقاق حقوق زن را با انجام تکالیف و مسئولیت هایش که حجاب از آن جمله است، تبیین کند.

دولت و برنامه ریزی فرهنگی
بی شک، «برنامه ریزی» اولین، اقدام دولت ها برای حرکت به سوی جامعه ای با مشخصات مطلوب فرهنگی است. یکی از مصداق های این امر در جمهوری اسلامی ایران، وجود شورای عالی انقلاب فرهنگی است که توجه خاص خود را به حجاب ـ به ویژه با پشتیبانی یکی از شوراهای اقماری خود؛ یعنی شورای فرهنگی اجتماعی زنان ـ همواره معطوف داشته است. با این حال، برنامه ریزی فرهنگی دارای مشخصات، بایدها و نبایدها و موانع و راهبردهایی است که باید در ابتدای بحث به آن ها توجه شود.

تحقیقات و تجربه ها نشان می دهد که برنامه ریزی فرهنگی دو چهره متفاوت دارد. به این معنی که یک بعد آن، فنی و بعد دیگر، محتوایی است. در بعد فنی، برنامه ریز با همان موضوع هایی روبه رو می شود که اقتصاددان در برنامه ریزی اقتصادی با آن روبه روست، مانند بحث در مورد چگونگی الگوی تخصیص منابع یا انتخاب روش های مناسب برای سنجش نیازهای فرهنگی. برنامه ریزی فرهنگی در نسبت وسیعی که سیاست و ایدئولوژی برقرار می کند، راهی جدا از اقتصاد را می پیماید. البته این موضوع بدین معنی نیست که برنامه ریزی اقتصادی کاملاً در دایره موضوع های فنی قرار دارد، ولی نسبت آن با سیاست یا ایدئولوژی کمتر از عرصه فرهنگ است.

فرهنگ ـ که از نظر ما بستر رویش حجاب و عفاف است ـ و برنامه ریزی فرهنگی ـ که از نظر ما برای تحقق حجاب و عفاف در جامعه ضرورت دارد ـ به دو طریق با سیاست ارتباط پیدا می کند. نخست از جهت حضور اراده سیاسی برای ایجاد دگرگونی در فرهنگ و سپس به دلیل حضور سیاست برای تعیین آرمان های فرهنگی در مقام اهداف برنامه ریزی.

بر اساس این دیدگاه نمی توان گفت فقط در بعضی کشورها، برنامه ریزی فرهنگی، ماهیتی سیاسی دارد، بلکه این وضعیت کم و بیش در هر جامعه ای حاکم است. هیچ دولتی در عرصه فرهنگ، بی طرف نیست و هر دولتی آشکار یا پنهان در فرهنگ دخالت می کند. البته نوع و میزان مداخله دولت ها با یک دیگر متفاوت است.

در معادله برنامه ریزی فرهنگی، متغیر مهم دیگری نیز وجود دارد. این معادله، واقعیت عینی فرهنگ است. بنابراین، اراده سیاسی نمی تواند به تحقق آرمان ها فقط از طریق مداخله بیاندیشد. به بیان دیگر، آنچه حدود عمل برنامه ریز فرهنگی و امکان تحقق اهداف وی را تعیین می کند، واقعیت عینی فرهنگ است که امری واقعی به شمار می آید و دارای ویژگی هایی چون دیرپایی، ثبات نسبی و تاریخی بودن است. بی تردید، پدیده ای با این ویژگی ها در برابر اراده سیاسی، نقش «پذیرنده» صرف را ایفا نمی کند. چنان که مقاومت فرهنگ در برابر نیروهای «تغییردهنده» یکی از ویژگی هایی است که برای فرهنگ ذکر می کنند. وجود مقاومت و ثبات در فرهنگ، حوزه عمل برنامه ریز فرهنگی را محدود می کند و از سوی دیگر، توان اقتصادی دولت در این امر و نیز ساختار اجتماعی، از عوامل مهم تعیین کننده محدوده عمل دولت ها خواهد بود. به همه این ها باید تحولات بخش فرهنگ را افزود که به سوی تفکیک و تخصصی شدن بیشتر پیش می رود.

از سوی دیگر، فرآیند تفکیک اجتماعی و ظهور هویت های جدید در جامعه، مترادف با خواست ها و نیازهای جدید در حیات فرهنگی است. این امر سبب می شود عرصه فرهنگ تحت تأثیر خواست های متنوع و متعارض قرار گیرد. هم چنین حضور سبک های مختلف در زندگی فرهنگی، سیمای چندگانه ای به فرهنگ می بخشد و بر اساس این تنوع، هر گروه اجتماعی این انتظار یا هدف را دارد که سبک خود را در سپهر فرهنگی مسلط کند. به همین جهت، در مطالعات فرهنگی به صراحت می گویند که فرهنگ، عرصه سلطه است و هر گروهی، دیگران را وادار یا ترغیب می کند تا نوع نگاه او را به جهان (یا همان فرهنگ) بپذیرند.

هنگامی که دولت ها وارد چنین میدانی می شوند، تنها یکی از بازیگران (البته یکی از مهم ترین آن ها) هستند و طبیعی است که با مقاومت گروههایی از جامعه روبه رو شوند. عرصه فرهنگ مانند دیگر بخش های زندگی چون اقتصاد یا سیاست نیست که دولت ها بتوانند از قوه قاهره استفاده کنند. در این عرصه، برنامه ریز ناگزیر از بهره گیری از روش های اقناعی بوده و همین موضوع نشانه پیچیدگی و لزوم زمان بندی برنامه ریزی فرهنگی است.

با توجه به مراتب بالا باید یادآور شد که جامعه ایرانی پیش از رخداد انقلاب اسلامی، جامعه ای با دوگانگی فرهنگی بود. عده ای اسلام گرا و گروهی به اصطلاح متجدد بودند. اگر چه اکثریت هر دو گروه در برپایی انقلاب و سرنگونی رژیم شاه متحد شدند، ولی این دوگانگی در استراتژی فرهنگی پس از انقلاب نزد بعضی به عنوان امری نابهنجار تفسیر شد. افزون بر نگاه های یک سویه، برخی ساده انگاری ها سبب شد تا این وضعیت واکاوی نشود و استراتژی تعامل و برخورد با آن مشخص نگرد. بنابراین، بسیاری از اقدامات فرهنگی پس از انقلاب با واقعیت ساختار فرهنگی موجود تناسب نیافت و کم توجهی به این امر نه تنها دوگانگی را به یگانگی فرهنگی تبدیل نکرد، بلکه به چندپارگی فرهنگی انجامید.

هویت زنانه در دایره چندپارگی فرهنگی و بحران هویت
در این میان، آنچه بر سر زنان آمد، با توجه به شاخص ها و مشکلات برشمرده، ابعادی وسیع تر یافت.

دلیل این امر، بی توجهی به هویت فردی و حق انتخاب زنان بود که دستگاه های مسئول دولتی آن را به رسمیت نشناختند. پیام هایی که همواره به گوش زنان رسید، از این موضوع حکایت می کرد که ایشان منهای خانواده، صاحب هویتی نیستند و به طور دایم باید به مسئولیت ها و تکالیف خود در قبال خانواده و جامعه عمل کنند و زن خوب و مسلمان آن است که برای همه این ها فداکاری کند و دم برنیاورد.

پیش از آن که برای اثبات این فرضیه، مصداق های مورد نظر را ارایه کنیم، باید به شرح و تعریف هویت فردی بپردازیم تا اهمیت آن در مجموعه زندگی اجتماعی افراد مشخص شود.

بیش تر روان شناسان و جامعه شناسان معتقدند هویت، ساختاری روانی و اجتماعی است که مایه تمایز فرد از دیگران می شود. هویت با شخصیت مترادف است و برای هر فرد، یک هویت متصور است و آن تصوری است که فرد از خویشتن دارد. هویت، بخش جدایی ناپذیر زندگی همه انسان ها درهمه فرهنگ هاست که از زمان تولد تا مرگ ادامه دارد. اساس تشکیل هویت، تلاش ها و فعالیت هایی است که فرد علاقه مند به انجام آن هاست و براساس این فعالیت هاست که متوجه می شود کیست و چگونه عمل می کند. برداشت ها و نظرهای دیگران در روشن کردن هویت فرد نقش اساسی دارد و ارزش یابی های ما از خودمان در ارتباط با شرایط زندگی، اوضاع اجتماعی و اقتصادی نیز تعیین کننده هویت ماست. تصور ما در مورد وضع جسمانی و شیوه لباس پوشیدن تیره نوع هویت ما را در مقایسه با دیگران مشخص می کند.

گلاسر از جمله این صاحب نظران است که دو نوع هویت را از یک دیگر متمایز می سازد: هویت موفق و ناموفق. افراد با هویت موفق کسانی هستند که خود را توانا، باکفایت و باارزش می دانند. عقیده آن ها در مورد خودشان این است که قدرت مقابله با محیط را دارند و صاحب اعتماد به نفس و توانایی در اداره زندگی خود هستند.

با توجه به این تعریف ها، از ناتوانی فرد در تحصیل هویت انسانی، با تعبیرهای مختلفی یاد شده است. برخی صاحب نظران نیز از آن با تعبیر «گم کردن خویش» یا «از خود بیگانگی» یاد می کنند. روان شناسان از این حالت بیش تر با عنوان هایی چون «آشفتگی هویت»، «اختلال هویت» و «بحران هویت» نام می برند و در توصیف آن می گویند: «بحران هویت عبارت است از ناتوانی فرد در قبول نقشی که جامعه از او انتظار دارد».

هرگاه فرد در یافتن هویت خود تردید کند، به سردرگمی، بی هدفی و ناامیدی و افسردگی دچار می شود. در عین حال به تصویری منفی از خود خواهد ساخت؛ چیزی که به بحران هویت معروف است.

برخی روان شناسان، مفهوم هویت «من» را در مجموعه ای از نوشته های اریکسون در فهرستی به این شرح جمع آوری کرده اند:

1. هویت، پاسخ آشکار و ضمنی به این پرسش است که من که هستم؟

2. هویت بر تلفیق بین گذشته و آینده جهت تقویت حس یک پارچگی دلالت دارد.

3. پاسخ به پرسش هویت با ارزیابی منطقی از خود داده می شود که این ارزیابی با ملاحظه فرهنگ به ویژه ایدئولوژی و انتظاری که جامعه از فرد دارد، صورت می گیرد.

4. هویت، فرآیند یک پارچه سازی و مورد پرسش قراردادن حوزه های اساسی ویژه ای مانند حرفه، جنسیت، عقاید سیاسی و مذهبی است که در نتیجه آن، تعهدی انعطاف پذیر، ولی دیرپا در حوزه های یاد شده به وجود می آید.

نبود یا اختلال هویت نیز آثار و نشانه هایی دارد. اریکسون در این باره می نویسد: فردی که قادر به یافتن ارزش های مثبت پایدار در فرهنگ، مذهب یا ایدئولوژی خود نیست، ایده آل هایش به هم می ریزد. چنین فردی که از فروپاشی هویت رنج می برد، نه می تواند ارزش های گذشته خود را ارزیابی کند و نه صاحب ارزش هایی می شود که به کمک آن ها بتواند آزادانه برای آینده برنامه ریزی کند.

به اعتراف همه صاحب نظران، جدی ترین بحران در طول زندگی انسان در خلال شکل گیری هویت او رخ می دهد. زیرا شخصی که هویت متشکل قابل قبول ندارد، در طول زندگی با مشکلات بسیار زیادی روبه رو خواهد شد. چنین شخصی در درجه اول از حقیقت وجودی خود و استعداد و توان مندی هایی که دارد، آگاهی لازم را ندارد و در درجه دوم، از هدف خلقت و نقشی که در نظام هستی بر عهده اوست، بی خبر است. در نتیجه، از تشخیص شیوه درست ارتباط با دیگران و برخورد با پیش آمدها و نیز پاسخ گویی به اصلی ترین پرسش های زندگی ناتوان است. مجموعه این امور، در نهایت، او را در موضع گیری هایش دچار سردرگمی می کند.

برخورداری از هویت انسانی کامل، نشانه های مشخصی چون خودباوری، احساس ارزش مندی و توانایی حل مشکلات، موضع گیری مناسب در برخورد با پیش آمدها و برخورداری از اراده و استقلال لازم دارد.

برخورد مناسب انقلاب اسلامی با هویت چندگانه زن ایرانی
زنان ایرانی نقش شگرف خود را در پیروزی انقلاب اسلامی ایفا کردند. چنان چه بنیان گذار جمهوری اسلامی، امام خمینی(ره) بارها به این نکته اشاره داشت. از جامع ترین تعریف های ایشان، اشاره به این نقش در متن وصیت نامه سیاسی ـ الهی شان بود که فرمود:

«ما مفتخریم که بانوان و زنان پیر و جوان و خرد و کلان در صحنه های فرهنگی و اقتصادی و نظامی، حاضر و هم دوش مردان یا بهتر از آنان در راه تعالی اسلام و مقاصد قرآن کریم فعالیت دارند و آنان که توان جنگ دارند، در آموزش نظامی که برای دفاع از اسلام و کشور اسلامی از واجبات مهم است، شرکت و از محرومیت هایی که توطئه دشمن و ناآشنایی دوستان از احکام اسلام و قرآن بر آن ها، بلکه بر اسلام و مسلمانان تحمیل نمودند، شجاعانه و متعهدانه، خود را رهانده و از قید خرافاتی که دشمنان برای منافع خود به دست نادانان و بعضی آخوندهای بی اطلاع از مصالح مسلمین به وجود آورده بودند، خارج نمودند و آنان که توان جنگ ندارند، در خدمت پشت جبهه به نحو ارزش مندی که دل ملت را از شوق و شعف به لرزه درمی آورد و دل دشمنان و جاهلان بدتر از دشمنان را از خشم و غضب می لرزاند، اشتغال دارند. و ما مکرر دیدیم که زنان بزرگواری، زینب گونه فریاد می زنند که فرزندان خود را از دست داده و در راه خدای تعالی و اسلام عزیز از همه چیز خود گذشته و مفتخرند به این امر و می دانند آنچه به دست آورده اند، بالاتراز جنات نعیم است، چه رسد به متاع ناچیز دنیا.»

سخنان امام نشان می دهد که ایشان حس ارزشمندی و حق انتخاب و توانایی حل مشکلات را در زنان باور داشت. با این حال، چه اتفاقی رخ داد که زنان ایرانی در بحران هویت رژیم شاهنشاهی به چنان جایگاهی رسیدند که معمار انقلاب از ایشان این گونه یاد کرد؟

جامعه زنان ایرانی در آن روزگار از نظر فرهنگی به دو طیف تقسیم می شد. یک طیف، زنانی که با بهره مندی از محیط های خانوادگی به شیوه سنتی زندگی می کردند و دیگری، زنانی که تحت تأثیر تجددگرایی رژیم سیاسی کشور، طیف متجددان را تشکیل می دادند. در این میان، کسانی نیز بودند که برخی ویژگی ها را در هر یک از دو طیف نمی پسندیدند و خود را متعلق به هیچ یک ازآن ها نمی دانستند. با این حال، صاحب هویتی هم نبودند.

دکتر علی شریعتی به عنوان یک جامعه شناس مسلمان، به درستی چهره این دو طیف و گروه سوم را در کتاب فاطمه فاطمه است ترسیم کرد. این کتاب، نه تنها یک سند تاریخی از واقعیت های آن روز جامعه زنان ایرانی است، بلکه نسلی که در سال های جوانی، انقلاب را تجربه کرد، می داند این کتاب در سرنوشت دختران و بانوان ایرانی در آن روزگار، نقشی دگرگون کننده ایفا کرد.

ترسیم واقع گرایانه از وضعیت جامعه زنان
«... امروز در جوامع اسلامی، سه چهره از زن داریم؛ یکی، چهره زن سنتی است و مقدس مآب و یکی، چهره زن متجدد و اروپایی مآب که تازه شروع به رشد و تکثیر کرده است و یکی هم چهره فاطمه و زنان فاطمه وار که هیچ شباهت و وجه مشترکی با چهره ای به نام زن سنتی ندارد. سیمایی که زن سنتی در ذهن افراد وفادار به مذهب در جامعه ما تصویر کرده است، با سیمای فاطمه همان قدر دور و بیگانه است که چهره فاطمه با چهره زن مدرن... برای این گروه سوم است که «چگونه باید شد» مطرح است، که نه می خواهند چنان بمانند و نه می خواهند چنین شوند و نمی توانند بی اراده و انتخاب، تسلیم هر چه بود و هست، بشوند... این ها الگو می خواهند».

سبک ادبیات کتاب فاطمه فاطمه است، اعتماد به نفس از دست رفته زنان مسلمان را به آنان بازگرداند و همه تحقیرهای تاریخی ریشه دوانده در آداب و رسوم روزانه به خاطر زن بودن را زدود. مروری بر ادبیات آن روزگار و مقایسه آن با ادبیاتی که بعدها رایج شد، به بسیاری از پرسش ها پاسخ خواهد داد. به نظر می رسد، آوردن بخش هایی از کتاب فاطمه فاطمه است، از نظر کارکردی که در «هویت بخشی» و «هویت یابی» داشته است و آنچه از «هویت فردی«، «هویت اجتماعی» و»هویت موفق» بیان می کند، لازم باشد. در واقع، این کتاب زن ایرانی را در آیینه تاریخ یک بار دیگر به خودش بازشناساند. پس تکه هایی از این کتاب را پی می گیریم:

«در مقابل آنچه کفار به محمد(ص) می گفتند که مرد بدون پسر «ابتر»، عقیم و بی دم و دنباله است، «کوثر» را بشارت داد که فراوانی خیر و برکت و ذریه و اولاد است. در چنین محیطی و زمانی است که تقدیر در پس پرده غیب دست اندرکار بر هم زدن همه چیز است و پنهانی بر آن است تا در این مرداب آرام و متعفن زندگی و زمان، انقلابی ریشه برانداز و آفریننده برپا کند و توفانی برانگیزاند. ناگهان نقشه شگفت، شیرین، اما دشواری را طرح می کند و برای این کار، دو چهره شایسته را برمی گزیند: پدری را و دختری را. بار سنگین آن را باید محمد(ص) بکشد (پدر) و خلق ارزش های نوین انقلابی را باید فاطمه(ع) در خویش بنمایاند (دختر). چگونه؟

اکنون قریش که بزرگ ترین قبیله عرب است و سرشار افتخارات دینی و دنیایی وچهره اشرافیت قوم، همه مفاخر خویش را به دو خانواده بنی امیه و بنی هاشم سپرده است. بنی امیه، ثروتمندترند، ولی بنی هاشم، آبرومندتر، چه پرده داری کعبه در این خانواده است و عبدالمطلب، شیخ قریش از اینها است. اکنون عبدالمطلب مرده است و ابوطالب، بزرگ بنی هاشم نفوذ و قدرت پدر را ندارد. درتجارت نیز ورشکسته شده واز فقر فرزندانش را میان خویشاوندانش تقسیم کرده است. رقابت شدیدی میان این دو خانواده جان گرفته و بنی امیه می کوشد تا وارث تمام مناصب و مفاخر قریش گردد و بنی هاشم را از نظر معنوی نیز بشکند. تنها خانواده ای که در بنی هاشم، اعتبار و حیثیتی تازه یافته، خانواده محمد است؛ نواده عبدالمطلب که ازدواج با خدیجه، زن نامور و باشخصیت و ثروتمند مکه، برایش موقعیت اجتماعی استواری پدید آورده است.

... اما خدیجه، زنی که تقدیر بجای همه محرومیت هایی که محمد در زندگی خصوصی داشت او را به وی بخشیده بود. محمد بیست و پنج ساله، پس از دوران یتیمی اش و چوپانی و سختی و فقر، در کنار خدیجه ثروتمند و چهل یا چهل و پنج ساله، هم با عشق یک همسر آشنا می شد و هم با ایمان یک همدرد و همفکر و هم در او از سختی فقر و زندگی پناه می جست و هم در کنارش از محبت یک دوست برخوردار می شد و هم کمبودش را از محبت مادر، در نوازش ها و حمایت های بزرگوارانه او تشفی می داد

حالا همه در انتظارند تا از این خانه (خانه محمد(ص) و خدیجه(ص) «پسرانی برومند» بیرون آیند و به خاندان عبدالمطلب و خانواده محمد قدرت و اعتبار و استحکام بخشند.

فرزند نخستین دختر بود: زینب، اما خانواده در انتظار پسر است. دومی دختر بود: رقیه. انتظار شدت یافت و نیاز شدیدتر. سومی: ام کلثوم و بعد دوپسر، قاسم و عبدالله آمدند. مژده بزرگی بود، اما ندرخشیده افول کردند و اکنون در این خانه، سه فرزند است و هر سه دختر. مادر پیر شده است و سنش از شصت می گذرد و پدر، گرچه دخترانش را عزیز می دارد، اما با احساسات قومش و نیاز و انتظار خویشاوندانش، شریک است.

این آخرین شانس خانواده عبدالمطلب است و آخرین امید. اما... باز هم دختر! نامش را فاطمه گذاشتند. شور و شوق از خانواده بنی هاشم به بنی امیه منتقل شد و... زمزمه و دشنام ها و فریادها که: «محمد ابتر شده». مردی که آخرین حلقه زنجیر خاندان خویش است، خانواده ای، «چهار دختر» و همین! و شگفتا! تقدیر چه بازی زیبا و قشنگی را آغاز کرده است. زندگی می گذرد و محمد(ص) در توفانی که رسالتش را برانگیخته، غرق می شود و پیامبر می شود و فاتح مکه و قریش...

پیامبری که چهار دختر دارد. اما نه، سه تنشان پیش از خود وی مردند و اکنون تنها یک فرزند بیش ندارد؛ یک دختر، کوچک ترینش. «فاطمه»، وارث همه مفاخر خاندانش، وارث اشرافیت نوینی که نه از خاک و خون و پول، که پدیده وحی است، آفریده ایمان و جهاد و انقلاب و اندیشه و انسانیت و ... بافت زیبایی از همه ارزش های متعالی روح.

«انااعطیناک الکوثر، فصل لربک و انحر. ان شانئک هوالابتر». به تو «کوثر» عطا کردیم ای محمد(ص). پس برای پروردگارت نماز بگزار و شتر قربانی کن. همانا، دشمن کینه توز تو همو «ابتر» است! او با ده پسر، ابتر است، عقیم و بی دم و دنباله است، به تو کوثر را دادیم، فاطمه را.

این چنین است که «انقلاب» در عمق وجدان زمان پدید می آید! اکنون، یک «دختر»، ملاک ارزش های پدر می شود، وارث همه مفاخر خانواده می گردد و ادامه سلسله تیره و تباری بزرگ، سلسله ای که از آدم آغاز می شود و بر همه راهبران آزادی و بیداری تاریخ انسان گذر می کند و به ابراهیم بزرگ می رسد و موسی و عیسی را به خود می پیوندد و به محمد (ص) می رسد و آخرین حلقه این «زنجیر عدل الهی»، زنجیر راستین حقیقت، «فاطمه» است. آخرین دختر خانواده ای که در انتظار پسر بود و محمد می داند که دست تقدیر با او چه می کند.

فاطمه(س) نیز می داند که کیست! آری در این مکتب، این چنین انقلاب می کنند. در این مذهب، این چنین زن را آزاد می کنند و مگر نه این مذهب، مذهب ابراهیم است واینان وارثان اویند؟

هیچ جسدی را حق ندارند که در مسجد دفن کنند و بزرگ ترین مسجد زمین، مسجدالحرام است. کعبه، این خانه ای که حرم خداست و حریم خداست، قبله همه سجده ها، خانه ای که به فرمان او و به دست ابراهیم بزرگ برپا شده است و خانه ای که پیامبر بزرگ اسلام افتخارش و «رسالتش» آزاد کردن این «خانه آزاد» است و طواف برگرد آن و سجده به سوی آن. همه پیامبران بزرگ تاریخ خادم این خانه اند، اما هیچ پیامبری حق ندارد در اینجا دفن شود. ابراهیم آن را بنا کرد و مدفنش آنجا نیست و محمد(ص) آن را آزاد کرد و مدفنش آنجا نیست.

در طول تاریخ بشریت، تنها و تنها یک تن از چنین شرفی برخوردار است. خدای اسلام از نوع انسان یکی را برگزید تا در خانه خاص خویش، در کعبه دفن شود. کی؟

یک زن، یک کنیز، هاجر. خدا به ابرهیم فرمان می دهد که بزرگ ترین پرستشگاه انسان را ـ خانه مرا ـ کنار خانه این زن بنا کن و بشریت، همیشه باید بر گرد خانه هاجر طواف کند.

خدای ابراهیم، سرباز گم نامش را از میان این امت بزرگ، یک زن انتخاب می کند. یک مادر آن هم یک کنیز. یعنی موجودی که در نظام های بشری از هر فخری عاری بوده است.

اکنون باز خدای ابراهیم، فاطمه را انتخاب کرده است... در جامعه ای که ننگ دختر بودن را تنها زنده به گور کردنش پاک می کرد و بهترین دامادی که هر پدری آرزو می کرد، نامش «قبر» بود... و محمد می دانست که دست تقدیر با او چه کرده است و فاطمه نیز می دانست که کیست. این است که تاریخ از رفتار محمد با دختر کوچکش فاطمه در شگفت است و از نوع سخن گفتنش با او و ستایش های غیر عادی اش از او.

خانه فاطمه و خانه محمد کنار هم است. فاطمه تنها کسی است که با همسرش، علی در مسجد پیامبر، با او هم خانه اند. این دو خانه را یک خلوت دو متری از هم جداکند و دو پنجره روبه روی هم، خانه محمد و فاطمه را به هم باز می کند. هر صبح، پدر دریچه را می گشاید و به دختر کوچکش سلام می دهد. هرگاه به سفر می رود، در خانه فاطمه را می زند و از او خداحافظی می کند. فاطمه، آخرین کسی است که از او وداع می کند و هرگاه از سفر باز می گردد، فاطمه، اولین کسی است که به سراغش می رود. در خانه فاطمه را می زند و حال او را می پرسد. در برخی متون تاریخی تصریح دارد که: «پیغمبر چهره و دو دست فاطمه را بوسه می داد».

این گونه رفتار بیشتر از تحبیب و نوازش دختری از جانب پدر مهربانش معنی دارد."پدری دست دختر را می بوسد"، «آن هم دختر کوچکش را». چنین رفتاری در چنان محیطی یک ضربه انقلابی بر خانواده ها و روابط غیر انسانی محیط بوده است.

«پیغمبر اسلام دست فاطمه را می بوسد». چنین رفتاری، راه به عظمت شگفت فاطمه می گشاید و بالاخره چنین رفتاری از جانب پیغمبر به همه انسان ها و انسان های همیشه می آموزد که از عادات و اوهام تاریخی و سنتی نجات یابند. به مرد می آموزد که از تخت جبروت و جباریت خشن و فرعونی اش در برابر زن فرود آید و به زن اشاره می کند که از پستی و حقارت قدیم و جدیدش که تنها ملعبه زندگی باشد، به قله بلند شکوه و حشمت انسانی فراز آید! این است که پیغمبر، نه تنها به نشانه محبت پدری، بلکه همچون یک «وظیفه»، یک «مأموریت خطیر» از فاطمه تجلیل می کند...

فاطمه یک «زن» بود، آن چنان که اسلام می خواهد که زن باشد. تصویر سیمای او را پیامبر، خود رسم کرده بود و او را در کوره های سختی و فقر و مبارزه و آموزش های عمیق و شگفت انسانی خویش پرورده و ناب ساخته بود. وی در همه ابعاد گوناگون «زن بودن»، نمونه شده بود:

مظهر یک «دختر» در برابر پدرش. مظهر یک «همسر» در برابر شویش. مظهر یک «مادر» در برابر فرزندانش. مظهر یک «زن مبارز و مسئول»، در برابر زمانش و سرنوشت جامعه اش.

وی، خود، یک «امام» است؛ یعنی یک نمونه مثالی، یک تیپ ایده آل برای یک «اسوه»، یک «شاهد»، برای هر زنی که می خواهد «شدن خویش» را خود «انتخاب» کند. او با طفولیت شگفتش، با مبارزه مدامش در دو جبهه خارجی و داخلی در خانه پدرش، خانه همسرش، در جامعه اش، در اندیشه و رفتار و زندگی اش، «چگونه بودن» را به زن پاسخ می داد».

چالش زنان با دیدگاهی سطحی نگر
به این ترتیب، زن ایرانی از سرور زنان دو جهان، در قالب تصویرهایی ملموس و تحقق پذیر، در عصر و زمانه ای دیگر، آموخت که با عزت و سربلندی انتخاب کند، مبارزه کند، زندگی کند و به طور کلی دریافت که ظرفیت های وجودی اش به قدری وسیع است که می تواند در نقش های چندگانه ظهور یابد و موفق از میدان به در آید. زن ایرانی صاحب «هویت فردی موفق» شد و با اعتماد به نفس به میدان آمد. او در این میدان از حجاب به عنوان پرچم عزت و توانایی و قدرت انتخاب خود استفاده کرد. برای زن عصر انقلاب، حجاب، لباس رزم بود، نه یک لباس تحمیلی یا پوشش سنتی. زن آن روزگار با حجاب، هویت انقلابی یافت. آزادی خواه و ستم ستیز شد و فریاد زد. او در براندازی یک رژیم منحط 2500 ساله سهیم بود و حتی به تعبیر امام سهمی بیش از مردان داشت.

آیا دختران و زنان ما این نگاه را در عرصه های مختلف پس از انقلاب در مورد خود تجربه کردند؟ آیا به جز پیام های امیدبخش امام خمینی(ره)، شاهد گسترش این نوع نگاه به خود در دستگاههای حکومتی و دولتی، دادگاه های مدنی، رسانه ملی و مانند آن بودند؟

درست در مقابل این دیدگاه، متأسفانه شاهد حضور پرنفوذ تفکری بودیم که بحران هویت را برای زن، حضور وی در محیط های فعالیت و کار خارج از خانه تعریف کردند و گفتند قرار گرفتن زن در فضای خشک اداری و کارگاهی و تلاش وی برای تأمین معاش، فراتر از ظرفیت و توانایی زنان است و به نام دفاع از آنان، اعتماد به نفس و حق انتخاب آن ها را تضعیف کردند. بگذریم از این که درصد قابل توجهی از همین زنان به واسطه ناتوانی یا بی مسئولیتی همسران شان در این چرخه افتاده بودند و اکنون باید به بی هویتی نیز متهم می شدند.

این تفکر به اصول مسلّم روان شناسی بی اعتنایی کرد و در مواردی که برای زنان برنامه ریزی می شد، مانند موضوع حجاب، هرگز تصمیم گیری ها را به زنان نسپرد تا با آشنایی نسبت به روحیه جامعه زنان، ظرافت و دقت بیشتری در این حرکت در نظر گرفته شود. بدین گونه مردانی با حداقل آشنایی نسبت به روحیه زنانه برای مسائل خاص زنان برنامه ریزی کردند و در واقع، سهم عظیمی از مسئولیت آنچه بر سر زنان یا به عبارت بهتر بر سر اعتقادشان آمد، تقصیر تفکری سطحی نگر است که نه شرایط و مقتضیات زمان را دید و نه واقعیت و تجربیه تاریخی را.

خانم دستغیب، نماینده اسبق مجلس شورای اسلامی بیان می کرد: «برای نطق پیش از دستور پشت تریبون رفته بودم که یکی از آقایان گفت: ضعیفه بنشین، تو دیگر چه می گویی؟»

روشن است که «ضعیفه» هرگز برای تحقق آرمان های گران سنگ انقلاب اسلامی، راه به جایی نمی برد و از «ضعیفه» نباید انتظار داشت که ارزش والایی چون حجاب را در خود درونی کند یا برای حفظ مصالح جامعه به آن پای بند باشد. از «ضعیفه»، کار بزرگ نخواهید؛ چون او ضعیف است.

متأسفانه این نوع تفکر حاضر نبوده و نیست که بپذیرد جهان امروز دست خوش تغییر و تحول های اساسی شده است. حاضر نیست بپذیرد در جوامع در حال گذاری مانند جامعه ما، سنت و آداب و رسوم به تدریج، نقش محوری و تعیین کننده خود را در جهت بخشی زندگی اجتماعی افراد از دست می دهند و با تغییر شالوده های سنتی، افق های جدیدی در زندگی افراد شکل می گیرد که نمونه آن، تغییر در نقش های اجتماعی زنان و دختران جامعه است. در دوره مدرنیته (حتی اگر نخواهیم بپذیریم که در آن قرار داریم)، هویت فردی و اجتماعی را نمی توان تفویض یا تحمیل کرد، بلکه فرد باید آن را به طور مداوم و روزانه بیافریند.

دکتر صادق آیینه وند، استاد تاریخ تأکید می کند:

انس 40 ساله ام با تاریخ این اندازه هشیارم کرده است که بدانم هر نسلی در هر عصری، وزنی دارد و تفسیر این وزن در تاریخ با تفسیرهای مفسران دنیای سیاست و اقتصاد کاملاً متفاوت است. در مطالعه 15 قرن از تاریخ دینی خودمان، به حضور 47 نسل پی می بریم که هر کدام در اندام و ابعاد این تمدن که آن را تمدن اسلامی می نامیم، جایگاهی خاص خود دارد و سوای هر ادعایی که داشته اند و هر داوری که علیه آن ها شده، نسلی هستند با وزن خود که پاسخ گوی کارهای خویشند و این تاریخ است که بدون ملاحظه پیش داوری ها، کارنامه شان را رقم می زند.

تداوم نگاه انقلاب اسلامی به زن؛ فرصتی که از دست می رود
سیاست های فرهنگی و مقررات ناشی از آن را دستگاه های مختلف و متعددی اجرا می کنند. مجلس شورای اسلامی، شورای انقلاب فرهنگی و تا اندازه ای، شورای فرهنگ عمومی از جمله این دستگاهها هستند. پس از وضع قوانین و مقررات، چند دستگاه دولتی یا عمومی، مسئولیت اجرای آن ها را به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر عهده دارند که مهم ترین آن ها عبارتند از: وزارت آموزش و پرورش، فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان صدا و سیما، وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری. این مراکز به طور عمده و مستقیم در چارچوب مقررات خاص عمومی به فرهنگ سازی می پردازند. علاوه بر این ها، مساجد، تکایا و ستادهای نمازجمعه نیز اگر چه مستقل از دولت و حکومتند، ولی در چارچوب نظام فرهنگی موجود به عنوان موقعیتی برای فرهنگ سازی فعالیت دارند. به جز این ها، بخش خصوصی نیز مانند شبکه های توزیع نوارهای ویدیوئی و صوتی، سینماها، مطبوعات، انتشارات و نظیر آن در این عرصه مشارکت دارند.

مروری بر روی کردها و عمل کرد مراکز حساس و تعیین کننده در زمینه های فرهنگی مانند آموزش و پرورش و صدا و سیما به سادگی نشان می دهد که نگاه مبتنی بر انقلاب اسلامی و دیدگاه های امام خمینی(ره) در مورد زنان به صورت برنامه ریزی شده و پیوسته و گاه حتی مقطعی، جاری نبوده است. اکنون مواردی به عنوان نمونه مطرح می شود:

آموزش و پرورش
نهاد آموزش و پرورش پس از خانواده، مهم ترین عامل اثرگذار در تکوین هویت اشخاص به شمار می رود. اگر مجموعه اقدامات این بخش، درست انجام شود، جوانان کشور در مرحله جست وجوی هویت، جایگاه واقعی خود را در کل نظام هستی و در نتیجه، در جامعه تشخیص می دهند و می توانند از عوارض آشفتگی هویت در امان بمانند. نیاز به برخورداری از یک هویت مستقل، بیش ترین اثر را در سرنوشت افراد و در نتیجه، سرنوشت جوامع بشری می گذارد. انسان در جوانی به موازات احساس نیاز به داشتن یک هویت مستقل، از نظر ذهنی نیز دچار دگرگونی می شود. ارزش های دوره کودکی بدون این که نظام فکری و ارزشی دیگری جای گزین آن شود، فرو می ریزد و او را با بحران فکری و فرهنگی روبه رو می سازد. در چنین موقعیتی، اگر جوان از شرایط مناسب فکری و روحی و روانی و نیز محیط فرهنگی و آموزشی شایسته ای برخوردار نباشد، در گزینش مسیر درست و انتخاب هویت واقعی دچار مشکل می شود. نقش آموزش و پرورش و صدا و سیما بیش از هر چیز در این دوره اهمیت می یابد. درست در همین جا، حجاب به صورت بخش نامه و قانون جاری گشت و برخوردهای نسنجیده با نسل جوان که مراحل طبیعی طغیان و عصیان را می گذراند، سبب شد که دختران ما هر چه فریاد دارند، بر سر حجاب بکشند!

وقتی حجاب به جای یک ارزش، عامل کاهش نمره انضباط یا تحقیر و تذکر دانش آموز در مقابل هم کلاسی هایش باشد یا کسانی آن را بر سر کنند که از بردباری، اخلاق خوش، حس دوستی و صمیمت بی بهره اند، روشن است که حتی در زمینه سازی برای رعایت آن نیز موفق نخواهیم بود. رویکرد آموزش و پرورش در مورد حجاب به طور کلی در جهت اشاعه «هویت ناموفق» بوده است تا «هویت موفق». بنابراین، قرار نیست از دخترانمان در حالی که هویت شکست را به آن ها هدیه می کنیم، رعایت حجاب را انتظار داشته باشیم.

از سوی دیگر، بر اساس پژوهش «جایگاه زن در کتاب های درسی نظام جدید متوسطه» که خانم شهلا باقری به سفارش شورای عالی انقلاب فرهنگی انجام داده است، کم توجهی و بی توجهی به نقش های متعدد و متنوع زنان در کتاب های درسی آشکار است.

این پژوهش درصدد آن بود تا به بررسی چگونگی معرفی نقش اجتماعی زن به دانش آموزان در کتاب های درسی نظام جدید متوسطه در سال تحصیلی 73-74 بپردازد و مشخص کند که شیوه معرفی و سیمای ترسیم شده از نقش اجتماعی زن در همه کتاب های درسی مربوط به پایه ها و رشته های مختلف نظام جدید متوسطه (اول، دوم و سوم نظری) چگونه است. همچنین نقش ترسیم شده از زن تا چه اندازه با سیاست های کلان فرهنگی اجتماعی مربوط به زن در جمهوری اسلامی ایران هم خوانی دارد.

در این پژوهش، با مروری بر ادبیات و نظریات تحقیق (در حوزه نظریات مربوط به نقش، انواع نقش های اجتماعی و جامعه شناسی دفاع از زنان و نقش های اجتماعی)، نقش اجتماعی زن در مراجع ارزشی نظام جمهوری اسلامی (قانون اساسی، اصول سیاست های فرهنگی، سخنان امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری، منشور زن و دیگر مصوبات شورای فرهنگی و اجتماعی زنان) بررسی شد. کتاب های مورد بررسی نیز تاریخ، فارسی، عربی، روان شناسی، جغرافی، دانش اجتماعی، جامعه شناسی، اقتصاد، انگلیسی، فلسفه و منطق، دینی و قرآن بودند. نقش های اجتماعی زنان پس از بررسی های لازم به سه مقوله نقش های همیاری ـ مشارکتی، نقش های خانوادگی و نقش های شغلی ـ حرفه ای تقسیم شد و از بررسی آن ها نتایج زیر به دست آمد:

در زمینه نقش های همیاری زنان، نقش های همیاری علمی در رده اول قرار داشت، ولی در هیچ یک از کتاب های درسی، انواع نقش های همیاری زنان مطرح نشده است. نقش های خانوادگی مانند نقش های زنی، شوهری، مادری، پدری و فرزندی در بیش تر این کتاب ها طرح شده است، ولی هیچ یک از کتاب ها به طور کامل به نقش های شغلی زنان آن ها نپرداخته اند. در جمع بندی این پژوهش به کم توجهی و بی توجهی نسبت به نقش آفرینی های اجتماعی زنان در کتاب های درسی اشاره کرده است.

وضعیت کتاب های درسی را با تفکر حضرت امام خمینی(ره) مقایسه کنید که در جریان انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی، وقتی عده ای از امام پرسیدند: «اشکال ندارد که خانم ها به مجلس بروند؟» فرمود: «این حرف شما اشکال دارد».

بنابراین، در حالی که ما افق چندان روشنی را از زمینه های فراهم شده برای ارتقای حضور اجتماعی دختران در آینده و القای اعتماد به نفس و کسب هویت موفق به آنان ارایه نمی دهیم، از آنان می خواهیم به مسئولیت خود در مقابل جامعه؛ یعنی حفظ حجاب عمل کنند. طبیعی است که رابطه ای چنین یک سویه، هرگز پا نمی گیرد.

دانشگاهها
پژوهش انجام شده به وسیله آقای جعفر زلفعلی فام با عنوان «پذیرش نقش های اجتماعی غیرسنتی و شکل گیری هویت اجتماعی با تمرکز بر دختران دانش جو در استان گیلان (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه گیلان ـ 1383)» نشان می دهد بیش تر دختران دانشجو به آگاهی اجتماعی درباره موقعیت خود در سه زمینه خانوادگی، اجتماعی و حقوقی دست یافته اند. البته این سخن بدین معنا نیست که در عمل می توانند به صورت کامل بر اساس این آگاهی و تفکر زندگی کنند. نکته مهم، کسب همین آگاهی اجتماعی است که می تواند مبنای اساسی برای برداشتن قدم های بعدی در رسیدن به جایگاه واقعی شان باشد. در عین حال هنوز دختران از نقش های سنتی درتمام زمینه ها و نقش های اجتماعی فاصله نگرفته اند. و بر بعضی از نقش های سنتی از جمله نقش های اجتماعی که دختران از طریق ازدواج کسب می کنند (یعنی نقش مادری و همسری) تأکید می کنند. این وضع می تواند انعکاسی از وضعیت واقعیت های اجتماعی در حال تغییر و ماهیت انتقالی جامعه کنونی ما باشد.

ما هر روز شاهد کاهش اقتدار نقش های اجتماعی، ارزش ها، هنجارها و وظایف جنسیتی سنتی در جامعه در حال گذار خود هستیم.

بنابراین، مشاهده می شود فرآیند مدرنیته با دگرگون کردن شرایط و چارچوب های سنتی هویت ساز، فرآیند هویت سازی را در جامعه ما از قبل متمایز کرده است. تحت تاثیر این فرآیند به نظر می رسد زنان و دختران تابع اراده و تصمیم خویشتن شده اند و جامعه ای با انعطاف بالا درحال شکل گیری است. در این جامعه، دختران می کوشند با استقلال و آزادی بیشتری در فضای اجتماعی پیش آمده، هویت اجتماعی خود را به صورت یک پروژه بازاندیشانه با اتکا بر مراجع غیرسنتی همچون یافتن کار و کسب استقلال مالی و با مبنا قرار دادن پذیرش و ایفای نقش های اجتماعی غیرسنتی با کسب آگاهی اجتماعی نسبت به موقعیت و نقش های اجتماعی و حقوقی زنان در جامعه شکل دهند و خودشان به صورت خود تعریف، هویت اجتماعی مستقل و غیرسنتی را برای خود تعریف کنند.

براساس یافته های این پژوهش، اکثریت دختران دانشجو با آگاهی داشتن از وضعیت خود در جامعه و با پذیرش هویت اجتماعی خویش به عنوان یک دختر، تلاش دارند از هویت اجتماعی تابع و سنتی که خانواده پدرسالار برای آن ها تعریف و معین می کند، درگذرند و موقعیت اجتماعی خویشتن را در قالب یک هویت اجتماعی مستقل غیرسنتی باز تعریف کنند.

 
اداره ها و دستگاه های اجرایی
برخورد دستگاه های اجرایی کشور با بانوان کارمند و حتی مراجعان زن در مورد حجاب چند فراز در خور تامل داشته است که بررسی می کنیم.

تهیه مدل ویژه ای از روپوش و مقنعه ـ در بدترین شکل آن که هیچ گونه حس زیبایی شناسی در آن در نظر گرفته نشده باشد، با اجباری کردن رنگ های سیاه، سرمه ای و قهوه ای، برای زنانی که یک باره با حجاب قانونی و به پندار بسیاری از ایشان، با حجاب اجباری روبه رو شدند، اولین ضربه را به احترام این پوشش در جامعه اسلامی وارد آورد. این وضعیت نهایت بی دقتی در برخورد با جمعیتی بود که خود را در پیروزی انقلاب اسلامی سهیم می دانست و دست کم توقع داشت بتواند رنگ پوشش خود را انتخاب کند. باید افزود براساس فتوای رهبر معظم انقلاب، حجاب رنگ خاصی ندارد. به طور کلی، به جای این حرکت می توانستیم با معرفی مدل های گوناگون حجاب (کاری که اکنون پس از خراب کردن بسیاری از پل های پشت سر، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی می خواهد به انجام برساند) و قرار دادن آن ها در معرض نظر و آرای کارمندان زن، ایشان را در انتخاب پوشش خودشان دخیل سازیم.

هم چنین شیوه برخورد با چادر که به دلیل برخی تأکیدها و اجبارها، کم کم به وسیله ای برای قبولی در گزینش های استخدامی یا ارتقا یافتن به مراتب بالاتر اداری تبدیل شد، آسیب های جبران ناپذیری را بر این حجاب برتر وارد ساخت. یکی از این آسیب ها آن است که اکنون نمی توان میان افرادی که چادر را با اعتقاد درونی به سر می کردند، با کسانی بود که به آن اعتقادی نداشتند، فرق گذاشت. وجود شمار زیادی از کارمندان زن نیز که از چادر استفاده می کردند، ولی اصل مسلّم حجاب اسلامی؛ یعنی پوشش کامل موی سر را رعایت نمی کردند، به پیدایش پدپده چادری های بدحجاب انجامید. به عبارت دیگر، به دلیل سطحی نگری در این زمینه بسیار اتفاق افتاد که معتقدان و رعایت کنندگان اصل حجاب با پوشش کامل، ولی بدون چادر، شاهد ارتقای اداری افرادی بودند که چندان به رعایت کامل حجاب اعتقاد نداشتند، ولی از چادر استفاده می کردند.

در جریان تصویب آیین نامه ها و راه اندازی پلیس زن نیز که پس از گذشت سال ها و در پی پیدایش مشکلات فراوان، به ضرورت وجود آن پی برده بودند، موضوع استفاده از چادر برای پلیس های زن به ویژه هنگام عملیات، به چالشی وقت گیر و فرصت سوز تبدیل شد. جالب این که اداره عقیدتی ـ سیاسی نیروی انتظامی با این موضوع مشکلی نداشت، ولی برخی بخش ها مخالفت کردند و موضوع به جای حل آن در چارچوب های کارشناسی مربوط به عملیات پلیسی، گرفتار سلیقه های شخصی و روی کردهای سیاسی شد.

نبود تعریف درست از حجاب و توجیه نکردن بانوانی که در ورودی دستگاههای اجرایی، مسئول کنترل حجاب بودند، یکی دیگر از نکته های قابل توجه در این زمینه است. وقتی از ورود یک خانم با روسری بزرگی که کاملاً موهای او را پوشانده است، جلوگیری می شود و در کنار وی، خانم دیگری که با مقنعه، بخش قابل توجهی از موهایش بیرون است، تنها به دلیل این که «مقنعه» به سر دارد، اجازه ورود می گیرد، چگونه از مخاطب می خواهیم که سر درگم نشود و راه را بیابد؟

بی احترامی ها و برخوردهای نامناسبی که با زنان و دختران محترم در چنین مواردی در مدرسه ها، دانشگاه ها و اداره ها صورت گرفت، در گسترش پدیده «لج کردن» در بحث حجاب تأثیر فراوانی داشت. این پدیده البته با سیاسی کردن موضوع حجاب، تقویت شد.

باید دانست حجاب از مقوله فرهنگ و در گام اول، مسئله ای درونی است. یکی از آفت های حجاب در سال های اخیر، سیاسی شدن آن است. وقتی نوع حجاب می تواند شغلی را به زنی بدهد یا بازستاند یا نردبان ترقی باشد و زمینه ساز ریا و تزویر برای کسب جایگاههای سیاسی و اجتماعی گردد، مخالفان نظام یا کسانی که نسبت به عمل کرد سیاسی، اقتصادی یا فرهنگی بخش هایی از حکومت اعتراض دارند، به راحتی نمادهای انقلابی گری و طرفداری از نظام از جمله حجاب را زیر سؤال می برند.

فراموش نکنیم هدف دین، جامعیت و احاطه بر تمام جنبه ها و نیازهای زندگی انسان است و سیاست و قدرت نیز از این قاعده مستثنا نیستند. تمام جنبه های فردی و اجتماعی انسان در قالب باورهای دینی تعریف پذیرند، ولی تبدیل و تحدید هر کدام از این از باورها و رفتارهای دینی به تعریف ها و شعارهای سیاسی، به کاستن از بار معنایی آن ها خواهد انجامید.

حجاب، رفتار متعالی دینی است که در عین حال براساس شرایط زمانی می تواند جنبه های سیاسی نیز داشته باشد. نگاه سیاسی محض به این ارزش دینی و برخورد با آن به عنوان موضوع کاملاً سیاسی، به ماهیت آن خدشه وارد می سازد. مقبولیت سیاسی، امری نسبی است که به راحتی تحت الشعاع مسائل پیرامون خود قرار می گیرد و دست خوش تغییر می شود. تبدیل رفتار دینی به رفتار سیاسی، آن را در این تغییرهای ناخواسته قرار می دهد. چنان که قرائت ناصحیح سیاسی از حجاب به عنوان ارزش دینی و اجتماعی سبب شد تا در میان بسیاری از کسانی که آن را رعایت نمی کنند، بدحجابی نماد نوعی اعتراض به حاکمیت پنداشته شود.

رسانه ملی
الگوسازی، یکی از ظرفیت ها و وظایف صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در همه زمینه ها است. با این حال، در موضوع زنان باید پذیرفت که رسانه ملی همواره دست کم ده سال از موضوع های روز جامعه زنان عقب بوده است. این مسئله که شاید بر اثر محافظه کاری ها یا به عبارت خوش بینانه تر، رعایت برخی مصالح و فشارها یا اشراف نداشتن کارشناسان مربوط به موضوع های روز جامعه زنان بوده، در ایجاد «هویت ناموفق» نقش پررنگی داشته است.

وقتی جامعه زنان ما به ارتقای تحصیلات و اشتغال مناسب می اندیشید، رویکرد صدا و سیما، خانه داری بود، به گونه ای که بسیاری از دختران جوان ما نمی توانستند با این روی کرد، رابطه ای برقرار کنند. همچنین وقتی زنان ما خواهان اصلاح قوانین مربوط به خود، آن هم بر اساس ظرفیت های موجود در دین اسلام بودند، رویکرد صدا و سیما، اطاعت همه جانبه زن از مرد، خواه پدر و خواه همسر بود.

برای نمونه، پخش فیلم «عروس آتش» ـ ماجرای ازدواج های اجباری در منطقه جنوب کشور ـ آن هم با اعمال سانسور، نه در زمان خود، بلکه حدود ده سال پس از اقدامات قوه قضاییه برای سخت گیری نسبت به قتل های ناموسی در مناطق جنوبی صورت گرفت؛ یعنی حتی صدا و سیما با اقداماتی که قوه قضاییه برای احقاق حقوق زنان انجام می داد، هماهنگ نبود.

در یکی از مقاله های ارایه شده به اولین سمینار «زن و رسانه» (دفتر امور زنان نهاد ریاست جمهوری- 1374) به شوراهای طرح و برنامه ای اشاره شد که همه برنامه های سیما ابتدا باید در آن ها بررسی و تأیید شوند تا بعد به مرحله ساخت و پخش برسند. آنچه مایه نگرانی در آن زمان و تأسف در این روزگار است این که در هیچ یک از این شوراها، حتی یک زن به عنوان کارشناس حضور نداشت. با وجود این که در سیمای جمهوری اسلامی، بانوان مجرب و معتقدی حضور داشتند که می توانستند با شناخت مسائل زنان، نکته های مؤثر در روحیه این بخش از جامعه را در نظر بگیرند.

در مورد الگوسازی حجاب نیز تا سال ها دیدیم که زن با حجاب به ویژه چادری در فیلم ها و سریال های ایرانی با چهره ای منفی، بی عرضه و بی سواد ظاهر شد، به گونه ای که این موضوع مورد اعتراض قرار گرفت. البته در جبران این کاستی، یک باره با چهره های باور نکردنی از زنان مذهبی در فیلم ها روبه رو شدیم که به طور اغراق آمیزی، کامل و خوب بودند. در نتیجه این افراط و تفریط ها، تماشاگر هرگز این شخصیت پرادزی ها را نکرد و الگوسازی عمیق ماند.

قوانین
اصلاح قوانین مربوطه براساس اصول اسلامی با توجه به مقتضیات زمان، موضوعی بود که در حوزه زنان با مقاومت و تأخیر فراوان صورت گرفت. زنان ما به خاطر دل بستگی به کشور و انقلاب خود، در دهه نخست، اولویت ها را به دفاع از کشور در شرایط جنگی و رفع گرفتاری های عمومی دادند. با این حال، پس از پایان جنگ، با توجه به نقشی که برای خود در خانواده و جامعه قائل بودند، خواستار تطبیق قوانین کشور با توجه به نیازهای جدید جامعه شدند. البته این موضوع در دوران جنگ نیز مصداق هایی داشت که از آن جمله، تلاش برای گرفتن حضانت فرزندان شهیدان به وسیله آن ها بود؛ یعنی زنانی که همسران جوان خود را برای بقای استقلال کشور از دست داده بودند، خود، داوطلبانه خواستار حضانت فرزندشان بودند تا شاید جای پدر را پر کند. از این ها که بگذریم، پس از پایان جنگ، فرصتی پدید آمد تا زنان بگویند با وجود همه ایثارگری ها، ایستادگی ها و توانایی ها، چگونه هنوز گرفتار مردانی هستند که خشونت در خانواده و محدود کردن زن در تحصیل، کار، مسکن، نفقه، دیدار با خویشاوندان و مانند آن را حق مسلّم خود می دانند.

اگر چه بسیار پیش از آن، دیدگاه های حضرت امام (ره) در این موارد روشن شده بود. مانند این که ایشان با پی گیری های شهید بهشتی، بر شروط ضمن عقد صحه گذاشته بودند و یا پاسخی که به استفتای شورای نگهبان در سال 1361 دادند نشانگر نگاهی متفاوت با شرایطی است که حاکم شد. پاسخ مذکور به دلیل اختلاف نظر فقهای شورای نگهبان درباره امکان الزام شوهر به طلاق و یا طلاق از سوی حاکم در موارد عسر وحرج زوجه بود که امام مرقوم فرمودند: طریق احتیاط آن است که زوج را با نصیحت و الا با الزام وادار به طلاق نمایند و در صورت میسر نشدن به اذن حاکم شرع طلاق داده شود، و اگر جرئت بود، مطلبی دیگر بود که آسان تر است.

با این حال، حدود یک دهه به طول انجامید تا زنان توانستند با تلاش های نمایندگانی در مجلس شورای اسلامی، شاهد تصویب برخی قوانین مانند اجرت المثل و مهریه به نرخ روز باشند که رسانه ملی نیز آن را هرگز تبیین و تبلیغ نکرد. بدین ترتیب، زنان احساس نکردند که نظام اسلامی به دنبال حل مشکلات آن هاست. این وضعیت تا جایی ادامه یافت که در سال 1375، مقام معظم رهبری در سخنانی در ارومیه، به صراحت از ستم به زنان در محیط خانواده نام برد و آن را ناشی از ضعف قوانین دانست.

همه این رویدادها در حالی رخ می داد که مجموعه فضای حاکم بر جامعه به زنان، آنان را به تحمل وضعیت، دم برنیاوردن و اندیشیدن به همسران و فرزندان فرامی خواند و از انسانیت خود زن و حق وی برای بهره مندی از زندگی سخن نمی گفت.

نتیجه گیری
آقای محمد تقی سبحانی در کتاب الگوی جامع شخصیت زن مسلمان تصریح می کند که بر اساس تعریف کارل یونگ، شخصیت، مظهر هیئتی کم و بیش به هم پیوسته از عادات، تلقی ها، خصوصیات و افکار یک فرد است که در خارج،وبه صورت نقش ها و منزلت های خاص و عام، سازمان می یابند و در داخل حول محور خودآگاهی، مفهوم خود و همچنین افکار، ارزش ها و اهدافی که با انگیزه ها، نقش و منزلت ها مربوط هستند، قوام می پذیرد.

بنابراین انسان و از جمله زن به عنوان شخصیتی انسانی، از سویی دارای مجموعه ای از حالت های روحی است که شخصیت روانی وی را می سازد. در رأس این شخصیت، تمایلات و تعلق ها و میزان محبت و نفرت یا میزان کشش و انگیزه های انسانی اوست که نسبتش را با همه امور پیرامونش تعیین می کند. از سوی دیگر، دارای مجموعه ای از ویژگی ها و فعالیت های ذهنی و ساختاری است که شیوه شناخت او را از خود و محیط پیرامون شکل می دهد.

با توجه به چنین تعریفی، آیا می توان ادعا کرد آنچه در سیاست گذاری ها، برنامه ریزی ها، قوانین، روی کردهای آموزشی و رسانه ای در حوزه مسایل زنان رخ داده، با ویژگی های شخصیتی او تناسب داشته است؟ آیا نیازها و ظرفیت های واقعی زنان برای شکوفایی شخصیت اخلاقی، برقراری مناسبات اجتماعی، مدیریت خانواده، کار و آموزش و مشارکت سیاسی و اجتماعی آنان در نظر گرفته شده است؟

بدون شک، همه صاحب نظران اذعان دارند که اگر همه قوانین، سیاست گذاری ها و برنامه ریزی ها با توجه به بخش های ضروری در نظام اجتماعی عفاف، طراحی و اجرا شود، می توان جامعه ای عفیف داشت. در این میان، شخصیت و ویژگی ها و هویت فردی زنان، یکی از بخش های تعیین کننده موضوع است. پذیرش و اجرای یک بخش و غفلت از بقیه بخش ها و حتی بر عکس این وضعیت؛ یعنی پذیرش و اجرای همه بخش ها و غفلت از یک بخش می تواند مانع دست یابی به مقصود شود.

مهم ترین نکته این است که نمی توان موضوع حجاب را به زنان جامعه ابلاغ کرد، ولی نگاه انسانی به زن و رعایت حقوق و حدود او را نادیده گرفت. هویت فردی زن اگر به سوی هویت موفق هدایت شود، می تواند از ارزش ها دفاع کند. در غیر این صورت، باید شاهد ضعف و سستی در هویت های ناموفقی بود که نه خود، خویش را باور دارند و نه دیگران، آن ها را به حساب می آورند. بنابراین، قدر خویش را نمی شناسند و در جلب نگاه دیگران، خود را می یابند. وقتی زن قدر خود را نشناسد و نهایت رشدش برای خدمت به کام جویی مرد باشد، چه با حجاب و چه بی حجاب، مشکل آفرین می شود. چنانچه می بینیم بعضی رعایت کنندگان حجاب چگونه در تجمل و تفاخر غرق می شوند، در حالی که به فرموده حضرت آیت الله خامنه ای، حجاب باید با نفی ارزش های مصرف گرایی حاکم در گذشته، همراه باشد.

هم چنین باید دانست همه بخش های نظامی که برای تحقق فرهنگ پوشش و حجاب گام برمی دارند، باید از واقعیت های مربوط به زن و مرد و روابط این دو آگاه باشند. این واقعیت ها از سویی به روان شناسی زن و مرد و از سوی دیگر، به نقش های خانوادگی و اجتماعی هر کدام از این دو بازمی گردد. محدود کردن بحث حجاب و مفهوم گسترده تر آن؛ یعنی عفاف، به یک وظیفه و تعهد صرفا زنانه می تواند آفت قضیه و امری ضدارزش از سوی زنان تلقی شود. واقع بینی، ظرافت و ژرف نگری در ساختار اجتماعی مبتنی بر عفاف اقتضا می کند که این پدیده همواره دو طرفه تبلیغ شود، چنان که قرآن کریم همیشه از زنان و مردان (هر دو) می خواهد در نگاه کردن، حریم را رعایت کنند.

در این حال باید تاکید کرد موضوعی مانند حجاب در حوزه دستورهای دولتی و با صدور بخش نامه و آیین نامه حل نمی شود؛ زیرا ارتباط آن با عفاف که یک حس درونی است، نقش تعیین کننده ای در تحقق موضوع دارد. حجاب و عفاف، در حس و انگیزه ای درونی با زمینه ای فرهنگی ریشه دارد که بستر همگی اینها هویت فردی موفق زن است. زنی که خود را در جامعه موفق می بیند و از کسب حقوق خود و توانایی دست یابی به آن اطمینان دارد؛ زنی که برای احساس موفقیت، نیازمند ظاهرآرایی نیست و می داند که اندیشه و ظرفیت های وجودی اش در خانواده و جامعه دارای ارزش است؛ کسی که اعتماد به نفس دارد و در عمل (نه شعار) به نظرش احترام گزارده می شود و صاحب سرنوشت خویش است، ارزش ها را جای گزین ضدارزش ها می کند.

منبع : مجله  پیام زن  تیر و مرداد 1386، شماره 184 و 185 / نویسنده : فریبا ابتهاج ـ طیبه اسدی