در شماره گذشته (معارف 106)، حجت الاسلام و المسلمین یوسف غلامی، نویسنده کتاب «راز یک فریب» (پژوهش برتر حجاب) به شبهه «تاریخ مصرف حجاب» که اکبر گنجی مطرح کرده بود، پاسخ دادند. در این شماره نیز به شبهه دیگری که در این زمینه از سوی دکتر عبدالکریم سروش مطرح شده، پاسخ می دهند.

دکتر سروش با پذیرش حکم دینی حجاب، معتقد است حجاب، نوعی پوشش است و این امر مانند نوع غذا پختن یک قوم، یک مسئله هویتی نیز هست. پس نباید تصور شود شخص بی حجاب، شخص بی عفتی است؛ چون اصلاً حجاب ربطی به عفت ندارد: «حجاب یک حکم دینی و تا حدود زیادی هم هویتی است؛ یعنی مبادا تصور شود شخص بی حجاب شخص بی عفتی است. اصلاً حجاب ربطی به عفت ندارد. این دو را باید کاملاً از همدیگر جدا کرد. زنان غیرمسلمان حق دارند در جامعه مسلمان بی حجاب باشند.»[1]

درآمد
به فرموده قرآن مجید: «وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَینَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَی الأخْرَی فَقَاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِیءَ إِلَی أَمْرِ اللَّهِ.... إِخْوَةٌ »[2] اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند میان آن دو را اصلاح دهید و اگر ]باز[ یکی از آن دو بر دیگری تعدی کرد، با آن ]طایفه ای[ که تعدی می کند بجنگید تا به فرمان خدا باز گردد... در حقیقت مؤمنان با هم برادرند. پس میان برادرانتان سازش دهید و از خدا پروا بدارید. امید که مورد رحمت قرار گیرید.

مجسمه ای را در نظر بگیرید که چندین فرد با کارد و تیشه و تبر مشغول ضربه زدن به آن هستند. هر یک به دلخواه برای عملی شدن سلیقه خود، بر آن مجسمه ضربه وارد می سازند. پس از چندی از آن مجسمه مشتی سنگ ریزه بر زمین باقی می ماند که به هیچ کاری نمی آید. اینک مجسمه دین در دست هر گروهی قرار گرفته و همه مدعی حفظ آنند. هر کس به پیروی از فکر و سلیقه خود، به قسمتی از آن ضربه وارد می کند. زمانی «عاشورا» مورد نقد و تحلیل و بازنگری قرار می گیرد و زمانی «حجاب»! گاهی مساله «مهدویت» و گاه نقش «دین» یا روحانیت. در همه این خیرخواهی ها و اظهارنظرها، اغلب نظریه پردازان از این امر غفلت می ورزند که از نظر جامعه شناختی و روان شناختی وقتی پدیده ای از ابعاد مختلف مورد ایراد قرار گیرد، اذهان عمومی نسبت به اصل آن پدیده به دیده تردید می نگرد و پس از چندی پایبندی خود را به تمام ابعاد آن از دست می دهد.

مدت زمانی است که «حجاب» در معرض چنین دستبردهایی قرار گرفته است. به نوع نظریه پردازی های زیر توجه فرمایید. به نظر شما اگر خواننده این نظرات، از قدرت علمی و تحلیلی شایسته ای برخوردار نباشد، پس از مطالعه آنها که اغلب به ادعای مطرح کنندگانشان از سر خیرخواهی است، دچار چه آشفتگی های فکری و اعتقادی می شود؟:

«رنگ چادر مشکی مایه افسردگی است. روان شناسان گفته اند....»؛ «در زمان پیامبر(ص) همه کنیزان و زنان یهودی بی حجاب بودند و پیامبر به آنان ایراد نمی گرفت. ]پس از فرض صحت این گفتار، نسخه می پیچد که:[ بهتر است اینک در کشور ما زنان غیر مسلمان آزادانه بتوانند بی حجاب در مجامع عمومی حضور یابند.»؛ «افراد می توانند کاملاً بی حجاب باشند، و در عین حال کاملاً با حیا»؛ «اسلام دین آزادمنشی است و هیچ کس در پوشش خود مجبور نیست. دین و ارزش های دینی را نباید به دیگران تحمیل کرد.»؛ «پوشش زن، وظیفه او نیست، بلکه وظیفه مردان است که به قصد بد، به زنان نگاه نکنند.»؛ «تعیین حد و مرز پوشش زن، بر عهده عرف است نه دین یا حکومت.»؛. ...

اما اینک در این مجال، تنها به این دو شبهه دکتر سروش پاسخ می دهیم که اظهار داشته اند: «مبادا تصور شود شخص بی حجاب فرد بی عفتی است»[3] و «زنان غیر مسلمان حق دارند در جامعه مسلمان بی حجاب باشند»[4]

پاسخ
کشف رابطه منطقی میان دو پدیده تنها در سایه ارائه تعریف کامل و صحیح از آن دو پدیده و ارزیابی تأثیر و عملکرد آن دو، گسسته یا ناگسسته از هم، ممکن است. درباره رابطه منطقی میان حجاب و عفت نخست باید تعریف و حدود هر یک مشخص گردد. سپس هر یک از دو پدیده را گسسته از هم مورد بررسی قرار دهیم تا ببینیم آیا از نظر علمی این هر یک بدون دیگری چه مفهوم و نقشی دارد و نقش بهتر و برتر هر یک از آنها، با پیوستن به دیگری ممکن است یا هر یک بدون کمترین پیوند با دیگری دارای همان نقش و عملکرد دلخواه است.

اگر فردی بدون در نظر گرفتن نکات یاد شده بخواهد رابطه منطقی میان حجاب و عفاف را اثبات یا انکار کند، ارزیابی اش غیر علمی و بی اعتبار است و جامعه امروز ما نه فقط نیازمند ارزیابی های ناقص نیست، که از آن بسیار آسیب دیده است.

از نظر منطقی حجاب و عفاف دو تعریف جداگانه دارند؛ همان گونه که آب و مایع. اما جداگانگی تعریف دو چیز به معنای قطع پیوند آنها نیست. در بدن انسان همه اجزا و اعضا مجزا از یکدیگر و دارای کارکرد متفاوت با هم اند، ولی پیوستگی شان کامل و قطعی است.

حیا یکی از صفات نیک اخلاقی است و مانند هر صفت اخلاقی دیگر رفتار فرد را مدیریت می کند. چرا مردم هنگام مشاهده یک رفتار ناسازگار باحیا، فرد را به کم حیایی متهم می کنند؟ آیا جز این است که میان حیا و رفتار رابطه تنگاتنگی می بینند.

آیا از نظر منطقی می توان پذیرفت که زنی کاملا برهنه در مجامع عمومی حضور یابد وسپس ادعا کند که فردی عفیف و با حیاست؟ چرا چنین ادعایی از وی پذیرفته نیست؟ به واقع تا کجا می توان از زنی، رفتاری بر خلاف شوون اجتماعی و اخلاقی مشاهده کرد و همچنان وی را با حیا و عفیف برشمرد؟ این انکار پذیرش، حکایت از آن دارد که میان اعتقاد و رفتار، رابطه متقابل وجود دارد. فرد با حیا را از رفتارش می توان با حیا شمرد، نه فقط با آنچه در ذهنش می گذرد.

در ده ها مورد از آیات قرآن و گفتار امامان معصوم؟عهم؟ به صراحت به رابطه متقابل ایمان و عمل اشاره شده است. همان گونه که فرد پس از دارا شدن ایمان، خود به خود رفتارش انضباط می یابد، رهیدگی و بدرفتاری نیز ایمان را می زداید. آیا بین نیت (خواسته درونی) و رفتار هیچ رابطه ای نیست؟ وقتی می توان نیت فردی را پاک دانست که در رفتارش هم شواهدی بر راستی ادعایش وجود داشته باشد.

علاقه مندی به حیا و ارزش مند دانستن عفت، زمانی معلوم می شود که رفتار فرد شاهد آن باشد. آیا در نماز می توان قصد خواندن دو رکعت داشت و چهار رکعت خواند؟ آیا این جمله از پیشوای ما امیرمؤمنان(ع) نیست که فرموده است: «و اعلم ان لکل ظاهر باطنا علی مثاله فما طاب ظاهر طاب باطنه و ما خبث ظاهره خبث باطنه»[5] بدان که هر ظاهری، باطنی متناسب با خود دارد. آنچه ظاهرش پاکیزه باشد باطنش نیز پاک و پاکیزه است و آنچه ظاهرش پلید و آلوده باشد، باطن آن نیز آلوده است.

فرد با ظاهر خوب و رفتار بهتر، به تدریج با باطن خوب (حیا و عفت) انس پیدا می کند و به عکس....

آنچه پذیرفتنی است این که حیا و عفت دارای مراتب است؛ همان گونه که حجاب. نه هر فرد با حجاب را می توان کاملا با حیا شمرد و نه هر فرد بی حجاب را کاملا بی حیا. اما طبیعی است که وقتی حیا و عفت کامل تر باشد رفتار اجتماعی و اخلاقی فرد ضابطه مندتر و «سازگارتر با حیا» بروز می کند. حجاب میوه درخت حیا و عفت است. چگونه می توان میان درخت و میوه آن رابطه ای نباشد! حجاب اگر به درستی مراعات شود از صفت حیا و عفت فرد تغذیه شده است.

حجابی که از درون مایه حیا برخوردار نباشد، چندان نه دوام دارد و نه ارزش؛ همان گونه که حیای بدون حجاب نیز نه کامل است و نه در امان از آسیب. رابطه حیا و حجاب به مغز گردو و پوست آن بی شباهت نیست. ارزش حقیقی گردو به مغز آن است، ولی این به آن معنا نیست که پوست گردو هیچ ارزشی ندارد. مغز گردو در محافظت همان پوست، ارزش یافته و حفظ می شود. مغز گردوی بدون پوست با ضعیف ترین موجودات در معرض فساد است. در آن صورت مورچه ها، خاک و حتی هوا و رطوبت آن را فاسد می کند.

مایه تعجب و تاسف است که فردی در مقام نظریه پردازی درباره حجاب بگوید اصلا حجاب ربطی به عفت ندارد.

مفهوم این که حجاب ربطی به عفت ندارد، چیست؟ در آن صورت حکمت سفارش اسلام به حجاب چه خواهد بود؟ حجابی که از عفت سرچشمه نگرفته باشد و مراعاتش به عفت یاری نرساند، چه نقش و تأثیری دارد؟ آیا خداوند حجاب را نه برای هیچ حکمت و مصلحت و تنها به خاطر در تنگنا قرار دادن زنان و مردان، واجب کرده است؟ اگر حجاب، حافظ حیا و عفت زن نباشد و هر فردی بتواند ادعا کند حیا و عفت را بدون حجاب نیز می شود کاملا دارا بود، وجوب مراعات آن چه مفهومی دارد؟ اما آیا زنان غیرمسلمان حق دارند در جامعه مسلمانان بی حجاب باشند؟

اگر به همین سادگی بتوان اظهار نظر کرد که «زنان غیرمسلمان حق دارند در جامعه مسلمانان بی حجاب باشند»، ساده تر و منطقی تر می توان پذیرفت که «زنان غیرزیبا و زشت، می توانند حتی اگر مسلمان باشند، بدون حجاب شوند». زیرا بی حجابی آنان کم مفسده تر از بی حجابی زن زیبای غیرمسلمان است.

این تصور بسیار سطحی و اشتباهی است که کسی گمان کند موضوع «حضور بی حجاب زن غیرمسلمان در مجامع مسلمانان» همانند یک عبادت خاص درون دینی است که غیر مسلمان می تواند به جای آورد و کسی نیز مزاحم وی نشود. بر پایه این تصور اگر گروهی از غیرمسلمانان خواستند برخی از معاشرت های جنسی خود را در مجامع مسلمانان علنی انجام دهند، نه فقط از سوی حکومت، که از سوی مردم نیز نباید منع شوند؛ تنها به این دلیل که این رفتار بر پایه اصل آزادی و اعتقاد دینی آنان منعی ندارد!

نکته مورد غفلت دیگر، جنبه جامعه شناختی موضوع است. در جامعه شناسی یکی از مهم ترین عوامل تغییر ارزش ها و انتشار یک پدیده و تبدیل آن به هنجار را طی یک مرحله، چنین تحلیل می کنند: یک پدیده مانند مصرف گرایی یا بی حجابی چگونه میان مردم به هنجار (رفتار پذیرفته اجتماعی) تبدیل می شود؟ ابتدا کوشش می شود تا آن پدیده در نگاه شماری از مردم جامعه، با ارزش جلوه کند. آن گروه اندک مثلاً ثروتمندان غیرمسلمانان یا اشراف، به آن وسیله نوعی از نیازهای گروه خود را ارضا می کنند. آن نیاز ممکن است جسمی، عاطفی و یا شخصیتی و هویتی باشد.

جز این گروه نوآور که همیشه در پذیرش ارزش ها یا ضد ارزش ها، پیشرو و عجول اند، چند گروه دیگر در جامعه وجود دارند: قشر «زودپذیر»، «اکثریت زود» و سپس «اکثریت دیر». قشر زودپذیر آنهایند که در پذیرش ارزش ها و هنجارها زود هنگام تر از بقیه مردم، تأثیر می پذیرند. اینان به صورت خودکار مانند یک توده بهمن، هر چه از قشر نوآور مشاهده و دریافت کرده اند، عمل می کنند و میان مردم گسترش می دهند. در واقع این عده موتور حرکت بهمن وار انتشار یک پدیده و تبدیل آن به هنجار هستند. بدون تأثیرپذیری اینان امکان ندارد حرکت هنجاری آغاز شود.

گروه پیرو بعدی، «اکثریت زود» و آن گاه «اکثریت دیر»ند. اینها شمارشان زیاد است، اما از دو گروه پیشتر، دیرتر تأثیر می پذیرند. «اکثریت دیر» مردمان به ظاهر مقاوم و اصالت داری هستند که ارزش ها و هنجارها را به سادگی نمی پذیرند، ولی در یک فرایند سرانجام تسلیم و پیرو می شوند.[6]

اینک به موازات دیگر عواملی که در جامعه کنونی، بی حجابی را به یک هنجار و به تدریج ارزش را به ضد ارزش تبدیل می کند، نظریه پردازی های غیر علمی، بسترساز حرکت جامعه به سوی تبدیل ارزش ها به ضد ارزش هاست. گاه افراد توجه ندارند که نظریه آنها تا چه حد خواسته یا ناخواسته تابع یا برگرفته از طرح های جامعه شناسان نظام سلطه است.

نویسنده در سال 1385 طی یک تحقیق چند ماهه پیرامون شناسایی هویت دختران و زنان کم حجاب یکی از شهرها به نتایجی دست یافتم که به واقع برایم شگفت آور بود. در یکی از خیابان های اصلی، میان دو چهار راه (حدود 200 متر)، در شلوغ ترین اوقات، دختران و زنان زیادی در حال تردد بودند که هر بیننده اگر چندین شب در آن ساعت خاص در آن محل حضور می یافت، تصور می کرد همه دختران و زنان این شهر به حجاب اعتقاد و پایبندی ندارند. پس از یک شیوه تحقیق زیرکانه مشخص شد بیشتر این جمعیت گروهی محدودند که تقریباً هر شب در همین حدود ساعت به گشت و گذار در این خیابان می پردازند و اغلب آنها چند بار در همین مسیر کوتاه رفت و آمد می کنند! بخش عجیب تر تحقیق این بود که معلوم شد بیش از نیمی از همان گروه پر رفت و آمد در زمره اقلیت های مذهبی و نیز پیرو یک مسلک نوظهور انحرافی اند. این نکته را تأیید مغازه داران محل بیش از پیش روشن ساخت. جمله مشترک مغازه داران این بود که: این افراد به میزان ساعت تردد و حضور شبانه خود، خرید خاصی انجام نمی دهند و گویا هدفشان بیشتر خیابان گردی و هنجار شکنی است.

نکته دردمندانه پایانی: در حال حاضر در شماری از کشورهای اروپایی در مبارزه با حجاب کار به آنجا رسیده است که از حضور دختران مسلمان با حجاب به مراکز آموزشی به شدت جلوگیری می شود و روسری دختران و زنان به شکلی بسیار خشونت بار و ستم گرانه از سر آنان گرفته می شود. در حالی که وجود آن حجاب، هیچ آسیب و خطری برای هیچ کس ندارد و فسادی به بار نمی آورد. مراعات اصل آزادی فردی شامل این دختران و زنان مظلوم نمی شود؟! نظریه پردازان دلسوز کشور ما در همه این سال ها از آن دختران و زنان مظلوم چه دفاعی کرده اند که اینک برای بی حجابان غیرمسلمان کشور دل می سوزانند؟! غیرمسلمانانی که چه در زمان حضور پیامبر(ص) و چه اینک باید برای امنیت فراهم شده در کشور، به دولت اسلامی مالیات (جزیه) دهند. آن مالیات در حقیقت بهای امنیت موجودشان است. چگونه فردی که برای ادامه حیات خود در سایه امنیت، باید مالیات دهد، حق دارد با نافرمانی از دستور اسلام و قوانین کشور اسلامی، امنیت اخلاقی کشور را بر هم زند؟!

گذشته از همه این موارد، حجاب در جمهوری اسلامی شکل قانونی به خود گرفته است و چنان که نظریه پرداز روشنفکر ما و امثال ایشان نمی تواند به دلیل ایرانی بودن قوانین کشور متبوع را که در آن زندگی می کنند، زیر پا بگذارند، اقلیت های مذهبی دیگر نیز برای همراهی با قانون، حجاب را مراعات می نمایند.

[1] www.mediafire.com

[2] حجرات / 9 و 10.

[3] www.mediafire.com.

[4] همان.

[5] نهج البلاغه، خطبه 154، یذکر فیها فضائل اهل البیت؟ عهم؟.

[6] جهت آشنایی با تقسیم بندی این گروه ها، ر. ک: توسعه و تضاد، فرامرز رفیع پور.

مجله  معارف  اسفند ماه سال 1393 شماره 107 / نویسنده : حجت الاسلام و المسلمین یوسف غلامی
اشاره