هفتمین روز ذی‌الحجه سالروز شهادت امام محمدباقر(ع) است، ‌امام همامی که با بنیان‌گذاری جنبش فرهنگی، علمی و فکری به بازسازی اندیشه‌های دینی پرداخت و با تبیین مبانی اصولی و کلامی شیعیان اساس اسلام را از تهدیدها و آفت‌های تبلیغات منفی و ناروا محفوظ داشت.

پس از رحلت امام سجاد(ع)، امام محمد باقر(ع) به امامت نایل شد و رهبری شیعیان را برعهده گرفت؛ شیعیانی که در کنار مشکلات سیاسی و اجتماعی گرفتار بحران‌های دیگری چون ضعف باورهای دینی شده بودند و می رفت تا شبهه انگیزی منکران، جامعه اسلامی را دچار تزلزل کند و امام باقر(ع) می بایست حرکتی جدید را در رهبری و هدایت فکری این نسل شروع می کرد. انقلاب فرهنگی که امام محمد باقر(ع) به آن دست زد، تحولی بود که به طور مستقیم بر باورها و اعتقادات جامعه اثر گذاشت و نتیجه این اقدام تاسیس دانشگاه بزرگ اسلامی شد که در واقع موسس آن امام باقر(ع) بود. جامعه اسلامی در آن زمان به یک تحول علمی و یک نهضت پرشور نیازمند بود که اساس اسلام را از تهدیدها و آفت ها و تبلیغات منفی و ناروا محفوظ دارد. جایگاه دینی و علمی امام باقر(ع) به طور قطع از محوری ترین مباحث زندگی ایشان است زیرا هر یک از امامان به نسبت نیازها و شرایط فرهنگی و سیاسی دوران خود در بخشی از ابعاد کمالات، ظهور می یافتند و امام باقر(ع) از جمله امامانی بود که شرایط زمان جامعه به وی مجال علمی داد تا در تبیین معارف دین و تفسیر کلام وحی بدرخشد.

این امام همام(ع) به امر خداوند با دانش و علم گسترده خویش با مخالفان دین اسلام و افرادی که از هیچ کوششی به منظور تحریف آن دریغ نمی کردند به مبارزه برخاست و با رسوایی آنها در مناظره های هوشمندانه خویش چهره واقعی این افراد را بر همگان آشکار ساخت.

امام محمدباقر(ع) با دریای علم بی پایان خویش به پرسش های علمی مردم روزگار پاسخ می گفت و پیچیدگی های برخی معارف را با حل آنها و توضیح های عالمانه آسان و روشن می کرد. برتری ایشان در فضل و دانش چنان مشهور بود که نویسندگان و شاعران در وصف او، نثرها نوشته اند و شعرها سروده اند. تاریخ نگاران و افرادی که امام پنجم شیعیان(ع) را از نزدیک درک کرده اند از آن بزرگوار به عنوان فردی گشاده رو نام برده اند که در صدقه دادن، جود، بخشش و به کار بستن آداب و توصیه های اسلامی می کوشید و سنت های دین پیامبر اکرم(ص) را در عمل به همگان می آموخت. سرانجام امام محمدباقر(ع) پس از سال ها تلاش به منظور برپایی اسلام حقیقی و مبارزه روشنگرانه با ظلم و ستم در هفتم ذیحجه ۱۱۴ هجری  در ۵۷ سالگی در مدینه به دستور هشام بن عبدالملک مسموم شد و به مقام والای شهادت نایل آمد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز شهادت امام محمدباقر(ع) با «حجت الاسلام محمدعلی سمیعی پور» استاد حوزه علمیه قم و پژوهشگر تاریخ اسلام به گفت وگو پرداخته است.

حفاظت از فرهنگ و هویت شیعی

حجت الاسلام سمیعی پور درباره اقدامات امام محمد باقر(ع) در خصوص حفاظت از فرهنگ و هویت شیعی گفت: در خصوص مقام علمی ایشان هر آنچه که شنیده ایم در بحث جایگاه والای علمی و انقلاب فرهنگی است که در عصر خود بنیان نهاد. تعابیر بسیار بلند و زیبایی که اندیشمندان مسلمان از امام باقر(ع) به کار می برند، طبیعی است اما این مقام علمی را در اعترافات اندیشمندان اهل سنت هم می توان یافت. تمام این مسایل نشانگر جایگاه والای علمی ایشان در میان شیعیان و حتی اهل سنت است.

پیدایش مذاهب کلامی در عصر امام محمد باقر(ع)

این پژوهشگر تاریخ اسلام بیان داشت: پنجمین امام شیعیان(ع) به عنوان پایه‌گذار نهضت علمی شیعه در فضای اجتماعی و شرایطی فرهنگی خاصی به این سیاست روی آورد که با پیدایش مذاهب کلامی چون معتزله مواجه بود و حاکمان بنی امیه با استفاده از این فضای باز، اندیشه های منحرف خود را در جامعه اشاعه می دادند. حضور پیروان دیگر ادیان در فضای فکری و فرهنگی جهان اسلام شاید در این مسأله بی تاثیر نبود. همچنین جریان منع نقل حدیث و برداشتن آن از جمله انحرافات در آن عصر بود. ثبت و ضبط احادیث شیعه از سده دوم و سوم هجری به وفور دیده شده که نقطه قوت اندیشمندان و پیروان اهل بیت(ع) و شیعیان می شود.  

تحول علمی و جنگ نرم در جهان اسلام با اندیشه های امام محمد باقر(ع)

حجت الاسلام سمیعی پور دوران امامت امام محمدباقر(ع)‌ را همراه با تحول علمی و جنگ نرم در جهان اسلام توصیف کرد و اظهار داشت:‌ دوران امام باقر(ع) را می توان عصر تحول علمی در جهان اسلام به شمار آورد، بنابراین این نکته بسیار مهم است که با توجه به شرایط و حساسیت هایی که حاکمان نسبت به شیعیان و پیروان علوی داشتند، تشکیل حکومت اسلامی با موانع زیادی مواجه بود، از این رو پنجمین امام شیعیان رویکرد پرهیز از مبارزه سیاسی و نظامی و اولویت دادن به مبارزه علمی و فرهنگی را اتخاذ کرد. این امام همام در آن شرایط به جای جنگ نظامی با قلم و علم خویش به روشنگری پرداخت و با اتخاذ این رویکرد علمی موفق شد. در واقع در شرایطی که بنی امیه قصد داشت با انحراف در دین و ایجاد فاصله میان جامعه و ارزش های دینی فضای علمی، فرهنگی و مذهبی جهان اسلام را به سوی فاصله گیری از تعالیم نبوی سوق دهد، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) با مبارزه علمی و فرهنگی خود، شاگردان بسیاری را در این دوره تربیت کردند. در این دوران امام باقر(ع) توانست فضای فکری و فرهنگی جهان اسلام را تسخیر کند و اندیشه های ناب اسلامی را در عرصه های مختلف تبیین کند.

بازسازی اندیشه های دینی در عصر امام پنجم(ع)

این پژوهشگر دینی اظهار داشت: در خصوص اقدامات امام(ع) در تبیین فرهنگ شیعی، اصلاح و بازسازی اندیشه های دینی یکی از نکاتی است که مورد تاکید پنجمین امام شیعیان در این خصوص بود. امام باقر(ع) برای جلوگیری از سقوط فرهنگی و حاکمیت فرهنگ جاهلی که بنی امیه درصدد آن بود؛ قیام فرهنگی و نهضت علمی را پایه گذاری کرد تا در برابر سیاست حاکمان بنی امیه بایستد و جامعه را از این سقوط فرهنگی نجات دهد و ارزش های دینی، فرهنگی و معنوی را در جامعه حاکم کند. پایه گذاری نهضت علمی ایشان در شکوفایی فقه و حدیث ثمربخش و تاثیرگذار بود. این امام همام(ع) با احادیث فقهی، حدیثی و کلامی خود توانست به مکتب شیعی، جریان ها و مبارزات را هدایت و به پیش ببرد. همچنین امام باقر(ع) موفق شد تا با احادیث و احکام شیعی در عرصه فقهی هم راهگشایی کند.

تبیین مبانی اصولی و کلامی شیعه در عصر امام باقر(ع)

حجت الاسلام رزاقی موسوی گفت: امام باقر(ع) با تاکید بر چند نکته مکتب کلامی شیعه را پایه گذاری کرد که یکی مطابقت با قرآن است. در فضای فرهنگی امروز اگر بتوانیم در گفت و گوهای علمی مستندات قرآنی تعالیم شیعی را استخراج و تبیین کنیم، بسیاری از چالش ها و تقابل ها برطرف خواهد شد و امام باقر(ع) این کار را انجام داد. امام باقر(ع) تعالیم دینی را برگرفته از تعالیم قرآن معرفی کرد و  در حلقه های درسی خود در میان شاگردان شان به تبیین مکتب کلامی، فقهی و شیعی می پرداخت. همچنین تثبیت جایگاه امامت در راستای تبیین فرهنگ شیعی از جمله اقدامات امام باقر(ع) بود. امام باقر(ع) با تشکیل حلقه های درسی و تربیت شاگردان نسبت به تبیین کلیات کلامی و اصولی مکتب شیعی همت گماشت و در نقطه مقابل باعث اصلاح اندیشه های شیعی جامعه شد.