پیش از آغاز محرم 1342، امام خمینی رحمه الله ، روحانیان و واعظان را به افشاگری جنایت های شاه و اربابانش دعوت کرد. ایشان خود نیز در سیزدهم خرداد همان سال، به سخنرانی پرداخت و با صراحت از شاه خواست رفتارش را اصلاح کند. در پی افشاگری امام و روحانیان سرشناس ایران، رژیم، آنها را بازداشت کرد و مردم نیز در اعتراض به این دستگیری ها، قیام پانزده خرداد را آفریدند. در این مقاله، به بررسی جنبه های گوناگون این رویداد سترگ می پردازیم.

زمینه سازی های امام خمینی رحمه الله
چند روز پیش از عاشورای سال 1342، امام خمینی رحمه الله در جلسه ای با مراجع و علمای قم پیشنهاد کرد در روز عاشورا هر یک از آنان برای مردم و عزاداران حسینی در مدرسه فیضیه سخنرانی کنند و از جنایت های رژیم پهلوی پرده بردارند. در آن جلسه، همه از این پیشنهاد استقبال کردند. به همین دلیل، واعظان نیز در تهران و بسیاری از شهرستان ها این خبر را به آگاهی مردم رساندند. به دنبال آن، شوری میان مردم به وجود آمد و ده ها هزار نفر از مردم تهران و دیگر شهرستان ها برای شنیدن سخنان تاریخی مراجع و علما در روز عاشورا به قم آمدند و در پی آن، حادثه سترگ پانزدهم خرداد 1342 روی داد.

بت شکن تاریخ
امام خمینی رحمه الله در سخنرانی سیزدهم خرداد 1342، برخلاف گذشته، سخن خود را به طور مستقیم متوجه شاه کرد. ایشان از ادبیاتی بهره برد که تا آن زمان پیشینه نداشت و همین مسئله سبب دستگیری ایشان در چهارده خرداد گردید. امام خطاب به شاه فرمود: «من به شما نصیحت می کنم، ای آقای شاه! ای جناب شاه! من به تو نصیحت می کنم، دست بردار از این کارها، آقا! اغفال دارند می کنند تو را. من میل ندارم که یک روز اگر بخواهند تو بروی، همه شکر بکنند. آقا! بس کن. نشنو حرف این و آن را. یک قدری تفکر کن. یک قدری تأمل کن. یک قدری عواقب امور را ملاحظه بکن. یک قدری عبرت ببر. عبرت از پدرت ببر. بشنو از من. بشنو از روحانیون. بشنو از علمای مذهب. اینها صلاح ملت را می خواهند. اینها صلاح مملکت را می خواهند».

محبوب قلب ه
حجت الاسلام فلسفی درباره واکنش مردم به دستگیری امام خمینی رحمه الله در خرداد ماه 1342 می نویسد: «سردفتر رسمی محترمی تعریف کرد: اول وقت به دفتر آمدم و هنوز اعضای دفتر من نیامده بودند که دو نفر تاجر محترم وارد شدند. گفتم: کاری دارید؟ یکی از آن دو گفت: بله آقا، یک وصیت نامه برای من و یکی هم برای این آقا بنویسید. گفتم: چطور این موقع؟ گفت: آیت الله خمینی را دستگیر کرده اند و ما به نیت کشته شدن بیرون آمده ایم و آماده هر حادثه هستیم. زود دو سه سطر وصیت نامه را بنویسید و وارد دفتر کنید و مهر و امضا نمایید که ما به خانواده های خود بدهیم و دنبال حادثه برویم».

تحلیل شاه از قیام پانزده خرداد
محمدرضاشاه در کتاب پاسخ به تاریخ می نویسد: «محرک آشوب و غارت و آتش افروزیِ [پانزده خرداد 1342 [عملاً شخص گم نامی بود به نام آیت الله خمینی که به صورت پنهانی، مردم را به مخالفت با اصلاحات ارضی ما و آزادی زنان و به طور کلی با اصول انقلاب سفید تحریک می کرد. او در مملکت پشتیبانی نداشت و به همین خاطر پیروانش بی اندازه محدود بودند. به همین دلیل نیز کسی او را محاکمه یا محکوم نکرد و فقط از او خواسته شد تا برود و فصاحت آتش برانگیزش را در جای دیگری بیازماید.» با وجود ادعای شاه، جمعیت چند صدهزار نفریِ قیام پانزده خرداد، همه از طرفداران امام خمینی رحمه الله بودند. همچنین پیروزی انقلاب اسلامی، خط بطلان دیگری بر این سخن واهی محمدرضا شاه کشید.

قیام پانزده خرداد از نگاه احزاب و روشن فکران
موضع گیری گروه ها و احزاب سیاسی در برابر جنبش پر شور مردم در پانزده خرداد، گامی مهم در شناسایی و تحلیل عملکرد این گروه هاست. در آن زمان حزب توده با تأیید اصلاحات ارضی، قیام پانزده خرداد 1342 را کوشش ارتجاع طلبان در راه مخالفت با اصلاحات ارضی و آزادی زنان دانست و آن را محکوم کرد.

جبهه ملی ایران نیز به امید فراهم کردن زمینه دوباره حکومت خود، از مدت ها قبل از هرگونه موضع گیری بر ضد شاه خودداری می کرد. به همین دلیل، رهبران آن در تماس با مأموران ساواک و سفارت امریکا، به طور رسمی اعلام کردند در این قیام شرکت نداشته اند.

دکتر مصدق هم که هنگام قیام پانزده خرداد 1342 در املاک خود در حال تبعید به سر می برد، در مورد قیام مردم ایران و سرکوب آن از سوی رژیم ستم شاهی سکوت اختیار کرد و کشتار مردم ایران را محکوم نکرد.

رسانه های خارجی و قیام پانزده خرداد
پس از قیام پانزده خرداد 1342 رسانه های خارجی به تحلیل نادرست آن پرداختند. برای نمونه، رادیو مسکو در برنامه فارسی شب شانزده خرداد 1342، قیام ملت ایران را چنین ارزیابی کرد: «عناصر ارتجاعی ایران که از اصلاحات این کشور، به ویژه اصلاحات ارضی ناراضی هستند و افزایش حقوق اجتماعی و توسعه آزادی زنان ایران را باب میل خود نمی بینند، امروز در تهران و قم و مشهد تظاهرات خیابانی برپاکردند.» مجله تایم نیز در سرمقاله 24 خرداد 1342 خود نوشت: «تهران در هفته گذشته، سه روز تمام میدان نبرد بود. طعنه روزگار را ببین که این نبردی بود بر ضد پیشرفت».

تحلیل رهبر انقلاب از قیام پانزده خرداد
مقام معظم رهبری درباره قیام پانزده خرداد 1342 می فرماید: «آن وقتی که پانزده خرداد به وجود آمد و آن کشتار و آن مسائل اتفاق افتاد، در دنیا آن قدر انعکاس پیدا نکرد. نه کسی را خیلی امیدوار کرد و نه کسی را خیلی ترساند. شعله ای بود. بعد هم دیدند مثل اینکه فروکش کرد. غافل از اینکه آن هیزم ها و کُنده های بسیار قطور و آتشدار، زیر این شعله ها بود. ... این آتش ها تولید شد تا به بیست و دوم بهمن و تشکیل جمهوری اسلامی رسید و ناگهان کشوری بر اساس دین و معنویت ایجاد شد».

چکامه
استاد محمدرضا حکیمی، نقش رهبری امام خمینی رحمه الله را در قیام پانزده خرداد 1342 در قطعه ای زیبا و پرشور چنین به تصویر می کشد:

صدآفرین به روح خمینی و نهضتش
کاین گونه خلق را به جهادی گران کشید
خشم مقدس همه آزادگان شرق
از جان پرخروش وی این سان زبان کشید
ای بت شکن که شور تو این خلق خفته را
بیرون ز خواب خویش چو سیل دمان کشید
کو تا تو را زمانه شناسد که کار تو
یک باره ره به جرگه پیغمبران کشید
رزم تو زنده کرد بسی نقش های پاک
کز مصلحان، زمانه به هر شارسان کشید
دین خدا به ورطه ذلت فتاد و باز
از یمن همت تو از این ورطه جان کشید
برای رسانه
 
الف) پرسش های مردمی
1. چرا رژیم شاه امام خمینی رحمه الله را در صبح گاه 14 خرداد 1342 دستگیر کرد؟

2. امام خمینی رحمه الله پس از دستگیری، چه مدت در بازداشت رژیم شاه به سر برد؟

3. علت تظاهرات مردم در پانزده خرداد 1342 چه بود؟

4. به نظر شما آثار قیام پانزده خرداد 1342 چیست؟

ب) پرسش های کارشناسی
1. مختصری از تاریخ مبارزات امام خمینی رحمه الله با رژیم شاه تا قبل از قیام پانزده خرداد 1342 را بیان کنید.

2. شیوه مبارزه امام خمینی رحمه الله قبل از قیام پانزده خرداد با بعد از آن چه تفاوتی دارد؟

3. زمینه سازی های امام خمینی رحمه الله که به قیام پانزده خرداد انجامید، چیست؟

4. قیام پانزده خرداد چگونه شکل گرفت؟

5. آیا آمار دقیقی از کشته ها و زخمی های این قیام وجود دارد؟

6. قیام پانزده خرداد و سرکوبی آن از سوی رژیم شاه چگونه در رسانه های داخلی ایران انعکاس یافت؟

7. موضع احزاب و روشن فکران وقت در مورد قیام پانزده خرداد چگونه بود؟

8. رسانه های خارجی قیام پانزده خرداد مردم ایران را چگونه تحلیل کردند؟

9. تأثیر قیام پانزده خرداد در شکل گیری انقلاب و تداوم آن را چگونه ارزیابی می کنید؟

ج) کتاب شناسی پانزده خرداد
1. کتاب شناسی 15 خرداد، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

2. علی دوانی، نهضت روحانیون ایران، بنیاد فرهنگی امام رضا علیه السلام ، جلد چهارم.

3. قیام پانزده خرداد به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، 1378.

4. رحیم روح بخش، نقش بازار در قیام پانزده خرداد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381.

نویسنده : علی اکبری اسحقوندی