محمد قهرمان یکی از چهره‌های ماندگار شعر و ادبی فارسی در خراسان به شمار می‌رفت که با خلاقیت و هنر خود توانست در قالب سبک هندی اشعار بسیار زیبایی از خود به یادگار بگذارد، وی همچنین با اشعار محلی خود گنجینه واژگان شعر محلی را غنا بخشید.

خاموش‌شدن این چشمه فیاض شعر فاخر و غزل پرنکته و آراسته، هر آشنای شعر و ادب معاصر را دچار تأسف و اندوه می‌سازد و آشنایان شعر ممتاز او و خود آن شخصیت متین و باوفا و آن ذهن مواج و ژرف‌بین و مضمون‌یاب را بسی بیشتر. قهرمان بی‌شک یکی از چهره‌های ماندگار و برجسته شعر و ادب فارسی، و غزل او یادآور شاعران بزرگ سبک هندی است. اینجانب درگذشت این دوست دیرین و باصفا را به جامعه ادبی کشور و به ادیبان و شاعران خراسانی و بویژه به همسر گرامی و فرزندان ایشان تسلیت می‌گویم. این بخشی از پیام آیت‌الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب به مناسبت درگذشت محمد قهرمان شاعر برجسته خراسانی بود.

زندگی‌نامه و تحصیلات

محمّد قهرمان در دهم تیر ۱۳۰۸ خورشیدی در تربت حیدریه دیده به جهان گشود. در دوران کودکی و نوجوانی، پدر و مادرش را از دست داد و تحت سرپرستی خواهرش به موفقیت‌های زیادی رسید. قهرمان از تبار محمدصادق و افسرالسلطنه از ایل قاجارها بود، پدر و مادر قهرمان هر دو اهل علم و معرفت بودند، به‌طوری که فرزندانشان کودکی خود را با شنیدن اشعار فردوسی، حافظ و سعدی گذراندند و طبع شعر و شاعری در میان آنها وجود داشت.

بعد از گذراندن دوران ابتدایی برای ادامه تحصیلات به مشهد رفت و در آنجا با مهدی اخوان ثالث هم‌کلاس شد. سپس وارد دبیرستان البرز تهران شد و بعد از گذراندن امتحانان پایانی خود توانست در رشته قضایی دانشگاه تهران قبول شود اگرچه به دلیل علاقه به ادبیات و شعر هرگز دنبال کار حقوقی نرفت. در این خصوص در کتاب «شناخت‌نامه استاد محمد قهرمان» از قول خودش آمده است: نفرتی که از درس‌های دانشکده حقوق داشتم سبب شد که دوره سه ساله آن را مشعشعانه در ۶ سال بگذرانم و رساله‌ام را چهار سال بعد تحویل بدهم.

به هر حال او پس از به پایان رساندن دوران لیسانس در تهران به وطن خود بازگشت و چند سالی را به امور کشاورزی در روستای کوچک «خرم‌آباد» واقع در مه‌ولات گذراند. سپس با نوه عموی خود به نام فرشته قهرمان ازدواج کرد. سپس مدت کوتاهی در بانک عمران به کار اشتغال داشت تا اینکه از دهم آذر ۱۳۴۰ به عنوان کتابدار دانشکده ادبیات مشهد به خدمت دانشکده درآمد و تا دوران بازنشستگی در این کتابخانه مشغول فعالیت و خدمت بود.

ورود به عرصه ادبیات و شعر

قهرمان از سال سوم ابتدایی سرودن شعر را آغاز کرد و از آنجایی که زبان محلی تربت حیدریه را به خوبی می‌دانست، بسیاری از اشعار وی که به زبان محلی سروده شده‌اند، در ردیف اول شعر بومی قرار دارند. قهرمان در مجلس بزرگداشت خود در انجمن فرخ در خصوص آغاز شعر محلی گفت: «از سال ۱۳۲۴ گاهی به‌تفنن غزلی به لهجه تربتی می‌سرودم، غزلی را که در سال ۱۳۲۷ ساخته بودم برای مرحوم «بهار» خواندم و مورد تشویق ایشان قرار گرفتم، پس از آن، کار را بسیار جدی گرفتم ...»

قهرمان را پدر شعر محلی تربتی خراسان نامیده‌اند، زیرا کارش تنها سرایش اشعار محلی نبوده، بلکه با گردآوری مواد این لهجه در طول این سال‌ها، همواره گنجینه واژگان شعر محلی خود را غنی و غنی‌تر کرده است. محمدرضا شفیعی کدکنی ادیب و نویسنده در ارتباط با محمد قهرمان گفته است: «در این خصوص حتی ملک‌الشعرای بهار آن خصوصیت یک شاعر محلّی را به‌صورت کامل، آن گونه که قهرمان دارد، ندارد.» در ادامه به یکی از نمونه‌های محلی شعر وی اشاره می‌کنیم:

ای خدای آسمونا و ز می‌چو خط غم از تو خرم خرمی
از تو هرشو دست ور آسموتر به صد تیر دعا کرده نشو
آسمونت قال قال از تیر آه تیر آه بر پیشنی سیاه
حکم تو از پخته کری خوم نه حکمت کارای تو معلوم نه

علاقۀ این شاعر توانا در سرودن غزل و به‌ویژه سبک هندی به اندازه‌ای بود که به عنوان یکی از شاعران به‌نام غزل‌سرای هندی شناخته شد. غزل‌های وی در واقع ادامه سنت ادبی صائب و سبک هندی است. مهدی اخوان ثالث، قهرمان را «یکی از قوی‌ترین و چیره‌دست‌ترین نمایندگان این سبک (هندی) غزل فارسی می‌داند.» وی به صائب و حافظ شیرازی بسیار علاقه داشت. قهرمان دلیل این علاقه را این گونه بیان می‌کند: «چون خود اصولا شاعری غزل‌سرایم، گویندگان مورد علاقه من را باید از بین غزل‌سرایان جست. شعرای قدیمی دلخواه من حافظ و صائب‌اند، از معاصران سیمین بهبهانی و سایه را دوست دارم و پس از آن دو یار عزیز، همشهری خود، صاحبکار را.»

بیشتر شعرهای نو قهرمان به‌طور پراکنده و در مطبوعات، کتاب‌ها و جنگ‌های ادبی مختلف از جمله در ماهنامه در راه هنر به چاپ رسیده و تنها در کتاب شعر امروز خراسان، گذشته از غزل‌ها، دو شعر نو در قالب چهارپاره به نام‌های «تکیه» و «دوگرگ» و یک شعر در قالب نیمایی به نام «تمنا» آمده است.

فعالیت های علمی و فرهنگی

این محقق برجسته ۲۷ سال کتابدار دانشکدۀ ادبیات دانشگاه فردوسی بود و در این مدت توانست تالیفات ارزنده‌ای منتشر کند این آثار بیشتر در زمینه شعر و تصحیح کتاب های قدیمی بوده است. از جمله مهم ترین این آثار می‌توان به تصحیح دیوان صائب تبریزی در ۶ جلد، تصحیح دیوان صیدی تهرانی، تصحیح مجموعه آثار ابوطالب کلیم همدانی، تصحیح دیوان حاج محمد جان قدسی مشهدی، برگزیدۀ اشعار صائب و دیگر شعرای معروف سبک هندی، صیّادان معنی (برگزیدۀ اشعار سخن‌سرایان سبک هندی)، حاصل عمر (مجموعۀ شعر) و به یاد عزیز گذشته شامل ۱۰ نامه از مهدی اخوان ثالث به محمّد قهرمان اشاره کرد.  کتاب «روی جادهٔ ابریشم شعر» وی در نهمین جشنوارهٔ بین‌المللی شعر فجر به‌عنوان اثر برگزیده در حوزهٔ شعر معرفی شد.

فرشته مهر

«فرشته مهر» یکی از پژوهش‌های جدیدی است که توسط امیری‌اسفندقه به چاپ رسید. اهمیت این کتاب از آن جهت است که در آن ۴۶ تصنیف‌های منتشرنشده قهرمان به رشته تحریر در آمده است. این مجموعه نه‌تنها برای اهل شعر و ادب به مثابه گنجینه‌ای درخشان محسوب می‌شود، بلکه اثری درخور برای اهالی حوزه موسیقی است، زیرا این شاعر بزرگ نه‌تنها در عرصه شعر و ادب در سبک هندی، بلکه در موسیقی نیز چیره‌دست بوده‌ است. امیری اسفندقه درباره این کتاب با اشاره به اینکه در ارایه تصنیف‌ها هیچ دخل و تصرفی نداشته است، می‌گوید: ترانه‌ها و تصنیف‌های استاد قهرمان، همه و همه بی‌هیچ حذف و اضافه‌ای از روی نسخه دستنویس استاد بازنویسی شده است. وی همچنین درباره ارزش موسیقایی آثار استاد قهرمان، گفت: همه هم و غم استاد به مرام و مروت، اعتلای شعر و موسیقی پارسی بود.

در یکی از تصنیف‌های «فرشته مهر» می‌خوانیم:
جدا از تو سحر ندارد شب‌ من
ز روشنی خبر ندارد شب من
کشد مرا غم جدایی
چرا شبی ز در نیایی
جهان به دیده‌ام سیه شد
که رفته‌ای چو روشنایی
ز سر پریده بی‌تو خوابم چه کنم
ز دوری تو در عذابم چه کنم ...

خاموشی چشمه‌ فیاض شعر فاخر

سرانجام این پژوهشگر و شاعر توانا در اردیبهشت ۱۳۹۲ خورشیدی دیده از جهان فروبست و در مقبره شعرای توس به خاک سپرده شد.