ذبیح‌الله صفا در شمار نخستین ادیبان نامدار معاصر ایران به شمار می‌رود. شهرت عمده او مرهون «تاریخ ادبیات در ایران» است که آن را در هشت جلد تا ابتدای دوران قاجار نوشته و همچنین متون مهمی از باب کهن فارسی را تصحیح کرده و همراه با تعلیقات و توضیحات به چاپ رسانده است.

مشاهیر ادبای فارسی سرمایه گرانقدر و پرافتخار این سرزمین هستند و تذکره احوال و معرفی آثار آنها در روحیه هر ایرانی، احساس یگانگی و غرور ملی ایجاد می کند. در میان آنها شخصیت بزرگ و برجسته و جامع معاصر ذبیح الله صفا استاد دانشگاه تهران را می توان نام برد. محقق،‌ ادیب، نویسنده بزرگ و مورخ کم نظیر کشور که همه ساله کتاب هایش به دیگر دانشگاه های ممالک خارجی هدیه داده می شود تا مورد استفاده دوستداران فارسی قرار گیرد.  

درباره نویسنده کتاب

ذبیح‌الله صفا شهمیرزادی در ۱۲۹۰ خورشیدی در شهمیرزاد سمنان به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در همان‌جا و بابل گذراند. سپس به تهران آمد و تحصیلات خود را تا درجه‌ دکتری ادامه داد و به استادی دانشکده‌ ادبیات رسید. با نوشتن مقالات ادبی و تاریخی در مجلاتی همچون «مهر، ایران امروز و تعلیم و تربیت»، استعداد خود را نشان داد. وی مدیریت سال اول مجله‌ «سخن» و مدیریت سال پنجم و هفتم مجله‌ «مهر» را نیز برعهده داشت و تأسیس روزنامه «شباهنگ» نیز از اقدامات اوست.

صفا در طول عمر فرهنگی خود مسوولیت ها و منصب های حساسی را تصدی کرد و از این راه خدمات فرهنگی و اجتماعی بسیاری به یادگار گذاشت. وی مدتی دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو در ایران و زمانی رییس دانشگاه تهران بود. همچنین به دیگر فعالیت های او همچون عضویت در هیات نمایندگی ایران در کنفرانس عمومی سازمان یونسکو، عضویت در هیات مدیره شرکت مؤلفان و مترجمان ایران و نیز عضو پیوسته فرهنگستان ایران، معاون انستیتو بین المللی تحقیقات در تاریخ و تمدن آسیای مرکزی و ریاست انجمن ملی روابط فرهنگی ایران اشاره کرد. استاد بیش از ۵۰ عنوان کتاب به زبان فارسی، فرانسه و ... منتشر کرده است و چندین کتاب به زبان های آلمانی، فرانسوی، روسی و عربی و چند زبان دیگر نوشته است که علاوه بر این ها مقالات بسیاری به فارسی و فرانسه به رشته تحریر درآورده است که بعضی از آنها به انگلیسی و عربی و زبان های دیگر نیز ترجمه شده است.

از جمله آثار منتشرشده‌ این ادیب و محقق به «تاریخ ادبیات در ایران» در هشت جلد، «حماسه‌سرایی در ایران، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا سده پنجم هجری، مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمه و تصحیح اسرارالتوحید، تصحیح دیوان عبدالواسع جبلی، جشن‌نامه‌ ابن سینا، آیین سخن در معانی بیان، تربیت معلمین روستایی، ترجمه شاهکارهای ادبیات فارسی در چند مجلد، فلسفه‌ لایب‌نیتس، گنج سخن، ترجمه مرگ سقراط، نگهبانان ایران، یادنامه‌ خواجه نصیر و ترجمه مادر دیوانه» می‌توان اشاره کرد.

درباره کتاب

کتاب تاریخ ادبیات ایران که نخستین جلد آن در ۱۳۳۲ خورشیدی در تهران به چاپ رسید، به قلمرو تاریخ ادبیات فارسی در قلمرو زبان فارسی نو یا دری؛ یعنی ادبیات ایران در روزگار اسلامی می‌پردازد و از ۲ دوره پیشین زبان فارسی باستان و میانه؛ یعنی ادبیات ایران پیش از اسلام سخن نمی‌گوید اما در عنوان کتاب حتی پس از بازبینی چاپ‌های تازه‌اش، چنین چارچوبی در نظر نیامده است. این اثر افزون بر نقد، موضوع‌های سبک شناختی و جامعه شناختی فراوانی را نیز در بر دارد؛ چنان‌که نیاز پژوهشگران را در هر یک از این زمینه‌ها بر می‌آورد. این کتاب در پنج جلد و هشت کتاب در نزدیک به ۶ هزار صفحه با بهره گیری از منابع گوناگون و نسخه های خطی کتاب خانه های مختلف جهان منتشر شد.

جلد نخست کتاب با عنوان «تاریخ ادبیات در ایران، از آغاز عهد اسلامی تا دوره سلجوقی» در ۷۱۶ صفحه، جلد دومش (از میانه سده پنجم تا آغاز سده هفتم) در ۱۳۳۴ و جلد سوم آن در ۲ بخش (از اوایل سده هفتم تا پایان سده هشتم) در سال‌های ۱۳۵۱ و ۱۳۵۲، جلد چهارم (از پایان سده هشتم تا اوایل سده دهم) در ۱۳۵۶ و جلد پنجم (از آغاز سده دهم تا میانه سده دوازدهم) در سه بخش در سال‌های ۱۳۶۲، ۱۳۶۴ و ۱۳۷۰ منتشر شد.

این کتاب پنج جلدی با وجود اینکه در دوره‌ای بیش از ۴۰ سال فراهم آمده، از الگویی کمابیش یکسان پیروی کرده است. بنابراین، نویسنده در هر جلد پیش از آوردن سرگذشت شاعران و نویسندگان هر دوره و نمونه آثار آنان، برای آشنا شدن خواننده با اوضاع و احوال آن روزگار، گزارش‌هایی درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی، وضع علوم و دانش‌ها و مهم‌ترین مباحث دینی و کلامی در آن هنگام عرضه می‌کند و تصویری از چهره ادبیات و علوم ادبی می‌نماید. آن‌گاه در ۲ بخش جدا از هم، به شناساندن شاعران و نویسندگان پر آوازه هر دوره می‌پردازد و از زندگانی و آثار و اندیشه‌ها و نمونه شعرها و نوشته‌های آنان یاد می‌کند.

جلد پنجم در سه مجلد از سده دهم تا میانه سده دوازدهم است که پس از انقلاب اسلامی و بخش فراوانی از آن در آلمان تنظیم و نوشته شد و با وجود دسترس نداشتن نویسنده به منابع اصلی و دست یکم، در پاره‌ای از بخش‌های آن نمایان است، کوشش فراوان او را برای بررسی همه گزارش‌های درخور را بسیار باید ستود. مؤلف در این بخش از کتاب ادبیات دوره صفویه و سبک هندی از پژوهش‌های احمد گل‌چین معانی بسیار سود برده است.

بیشتر منابع کتاب، دست یکم و معتبرند، زیرا نویسنده برای بهره‌گیری از منابع اصلی در هر مبحث، در بسیاری از جاها به ویژه در مجلدات آغازین، از نسخه‌های خطی و گاه یکتای روزگار خود سود جسته و شعرها و نمونه‌ها را نیز گاهی از همین نسخه‌های خطی یا از چاپ‌های سنگی و نامنقح نخستین برگزیده است. از این رو، شماری از آنها با ضبط چاپ‌های انتقادی بعدی ناسازگار می‌نمایند و در چاپ‌های بعدی کتاب برای سازگار کردن آنها با آن صورت‌های انتقادی آثار و جبران کمبودهایی از این دست، تلاشی صورت نگرفته است.

چکیده‌ای از این کتاب، به درخواست استادان رشته زبان و ادبیات فارسی برای دانش‌جویان دوره کار شناسی سامان یافت که جلد نخست آن را خود نویسنده در ۱۳۵۵ خورشیدی منتشر کرد و در ۱۳۷۴ خورشیدی به چاپ چهاردهم رسید.

نمایه نام‌های تاریخی و جغرافیایی و جای‌ها و کتاب‌ها، فرقه‌ها و اقوام و اشخاص و سلسله‌ها، در پایان برخی از جلدهای کتاب آمده است و پانوشت‌های نویسنده افزون بر توضیحات سودمند وی درباره شاعران و نویسندگان و آثار یا زمانه آنان، نشانی منابع کتاب را در بر دارند. مقدمه او نیز در جلد نخست اثر، دغدغه‌اش را درباره آشنایی خوانندگان کتابش با ادب و ادبیات نویسی و مقدمات آن نشان می‌دهد.

ویژگی های این کتاب 

این کتاب علاوه بر نقد، موضوعات دیگری چون، سبک شناسی و جامعه شناسی مطرح شده است. منابع کتاب اغلب موثق و مورد اعتماد است زیرا مولف مقید بوده که برای هر مورد به نسخه های خطی و گاه منحصر به فرد مراجعه کند. زبان کتاب تقریبا یکدست، علمی، جا افتاده و الهام گرفته از سنت های ادب گذشته فارسی است.

منابع:

۱. فتوحی، محمود (خرداد ۱۳۸۲)، «بررسی و نقد تاریخ ادبیات نگاری در ایران»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شماره ۶۸.

۲. حداد عادل، غلامعلی (۱۳۸۰ ش)، دانش‌نامه جهان اسلام.