نهج البلاغه از آن نظر كه مهم‌ترين متن مقدس پس از قرآن كريم و به «برادر قرآن» معروف است، از بهترين منابع براي بيان سبك زندگي اسلامي است. ازاين‌رو، در اين نوشته به سبك مديريت اسلامي، يعني اخلاق كارگزاران در نهج‌البلاغه مي‌پردازيم.

خوشرويي مديران و كارگزاران
يكي از ويژگي‌هاي مهم كارگزاران نظام اسلامي كه آثار فراواني در جامعه پديد مي‌آورد، خوشرويي و تندخويي نكردن مدير و كارگزار با مردم است. برخي از آثار خوشرويي بدين قرار است:
الف) شادابي مردم: برخورد كرامت‌آميز و با خوشرويي، سبب اميدواري و رضايتمندي مردم مي‌شود؛ زيرا شادابي مسئولان و كارگزاران به مردم انتقال مي‌يابد.
ب) بيرون كردن ترس از دل مردم: در صورتي كه مدير و حاكم تندي ورزد، مردم به اين نتيجه مي‌رسند كه او، دليل مشكلات مديريتي از اعتدال خارج شده است و اين رفتار وي، اطمينان به مديران و اجتماع را از قلب مردم بيرون كرده، سبب ترويج نااميدي و ترس از آينده مي‌شود.
ج) فتنه‌زدايي از اجتماع: فتنه زماني شكل مي‌گيرد كه ميان مديران و مسئولان با مردم فاصله افتد. ازاين‌رو، يكي از بزرگ‌ترين رهاوردهاي خوشرويي كارگزاران، مهار فتنه و دوري مردم از گرد فتنه خواهد بود.
د) شخصيت‌يابي مردم و حفظ عزت آنها.
ه‍) رشد و تقويت احساس پيوند خويشي ميان مردم و مديران.
اميرمؤمنان علي عليه السلام در خطاب به عبدالله بن عباس حكمران بصره، تندخويي او را نكوهش كرده و به آثار خوشرويي پرداخته است:
بدان كه بصره جاي فرود شيطان است و كشتگاه فتنه‌ها. پس مردم را با نيكويي بدانان شاد گردان و گره ترس را از دل‌شان بگشا. به من اطلاع داده‌اند كه با بني تميم تندي كرده‌اي و به ايشان سخنان درشت گفته‌اي؛ در حالي كه ستاره‌اي از بني تميم خاموش نگشته، مگر ستاره‌اي ديگر بر آمده، و در جاهليت و اسلام كسي در خونخواهي بر ايشان سبقت نگرفته است. آنان با ما پيوند خاص و خويشاوندي ويژه دارند و ما در رعايت اين خويشي اجر مي‌بريم.

اعتدال و ميانه‌روي
يكي از نقطه‌هاي قوّت كارگزاران در مديريت علوي، دوري از افراط و تفريط است؛ زيرا هر يك از آنها مي‌تواند جامعه را از مسير درست تعالي و شكوفايي خارج كند و به افول تمدن و اجتماع دامن زند.
تندروي و تندخويي از يك طرف و تسامح و نرمخويي افراطي از طرف ديگر، دو لبه قيچي را مي‌سازند كه مي‌تواند حيات آن اجتماع را در خطر اندازد. ازاين‌رو، حضرت علي عليه السلام به حكمرانان و كارگزاران خود توصيه مي‌كند اعتدال را در رفتار مديريتي خود حفظ كنند:
دهقانانِ شهر تو شكايت آورده‌اند كه با ايشان تندي مي‌كني و سخت مي‌گيري؛ ستم روا مي‌داري و تحقيرشان مي‌كني. من در امر آنان دقت نمودم... [آنها] چون به اسلام پناه آورده اند، نبايد رشته ارتباط را با ايشان گسست. پس در اداره امورشان نه كاملاً تند باش و نه نرمخو؛ اين دو را با هم داشته باش. گاه مهربان باش و گاه سخت؛ گاه پيششان آر و گاه دورشان بدار.1
بنابراين، مدير بايد با اعتدال در رفتار خود، موجب شود مردم او را از خود بدانند؛ در غير اين صورت، سبب تزلزل اجتماع و بسياري از مشكلات، از جمله فتنه و نااميدي در جامعه خواهد شد.

نهج‌البلاغه، نامه19، همان، ص730.
امانت‌داري كارگزاران
يكي از مسائلي كه همواره موجب، موفقيت مديران و رشد اجتماع مي‌شود، امانت‌داري و سلامت مادي و اقتصادي مديران است؛ در غير اين صورت، روح جامعه را بيمار مي‌كند و سبب عدم انسجام ساختار اجتماع خواهد شد.
امام علي عليه السلام خطاب به ابن عباس، حاكم بصره مي‌نويسد:
و به خدا سوگند! اگر مرا اطلاع رسد كه تو در فيء مسلمانان كم يا زياد، خيانتي روا داشته اي، چنان با تو تند برخورد نمايم كه ندار ماني و در اداره خانه بماني و ذليل و پريشان گردي.
اين مسئله آنچنان مهم بوده كه حضرت خطاب به يكي از اميرانش فرموده است:
كسي كه در كار امانت را جدّي نينگارد، و در آن خيانت نمايد و جان و دين خود را را از خيانت پاك نسازد، در اين جهان درِ ذلّت و بي‌آبرويي را بر خويش بازبيند و در آخرت ذليل تر و بي‌آبروتر رو مي‌كند. بزرگ‌ترين خيانت‌ها، خيانتي است كه به مسلمانان شود و زشت‌ترين حيلت‌سازي‌ها، روراست نبودن با امام مسلمانان است.1
در آموزهاي حضرت امير عليه السلام امانت والاترين امر و امانت‌داري‌ برترين كار معرفي شده است و ازاين‌رو، نخستين شرط اخلاق اداري، امانت‌داري است. آن حضرت در جاي ديگري فرموده است: «رأس الاسلام الأمانة؛ رأس مسلماني امانت‌داري است».2
مسئله امانت داري كارگزاران آنچنان اهميت دارد كه امام علي عليه السلام در بيشتر نامه‌هاي خود به كارگزارانش بدان اشاره كرده، شرط قوام مديريت آنها و موفقيت‌شان را در امانت‌داري ايشان مي‌داند؛ زيرا با اين كار اعتماد و اطمينان عمومي در جامعه حفظ مي‌شود. جامعه‌اي كه در آن اعتماد نباشد، شيرازه آن از هم مي‌پاشد و اقتصاد آن فلج مي‌شود و بسياري حوادث تلخ در اجتماع پديدار مي‌گردد و به طور كلي عرصه زندگي بر مردم تلخ و تنگ خواهد شد.3

نهج‌البلاغه، نامه 26 ، ص508.
2. خوانساري، شرح غرر و دررالکلم، ج4، ص42.
3. محمدتقي عبدوس و محمد محمدي اشتهاردي، 25 اصلي از اصول اخلاقي امامان، ص48.
تقوامداري كارگزاران
از ويژگي‌هاي ديگري كه اميرمؤمنان علي عليه السلام بدان پرداخته، تقوامداري كارگزاران است؛ زيرا تقوا رمز موفقيت مديران و اجتماع به شمار مي‌آيد:
به او امر مي‌كنم تقواي الهي پيشه كند؛ در كارهاي پنهان و اعمال ناپيدايش جايي كه جز خدا ناظري ندارد. او را امر مي‌كنم در عيان به طاعت خدا برنيايد، حال آنكه در خفا خلاف آن نمايد و آنكه در نهان و عيان و رفتار و گفتار يكي باشد، اداي امانت نمايد و در عبادت اخلاص ورزد».1

نهج‌البلاغه، نامه 26، ص 506.
فروتني مديران و كارگزاران در برابر مردم
كارگزارو مدير موفق در نظر اميرمؤمنان علي عليه السلام مديري است متواضع و فروتن. تواضع به همراه چهره گشاده مي‌تواند سبب سلامت رواني اجتماع شود و پيوند مهمي ميان آنها به وجود آورد:
با ايشان فروتن باش و نرم رفتار. چهره گشاده دار و همه را به يك چشم بدار. حال ، يا با گوشه چشمي يا با خيره نگري، تا بزرگان در تو طمع ستمكاري بر ضعيفان نبندند و ضعيفان از عدالت تو نااميد نشوند.
فروتني، شاه‌كليد مدير موفق از ديدگاه امام علي عليه السلام است كه مي‌تواند در موفقيت جامعه نقش محوري داشته باشد. برخي از آثار فروتني عبارت است از:
1. زمينه نرم خويي و گشاده‌رويي كارگزاران فراهم مي‌شود؛
2. سبب ترويج عدالت در جامعه مي‌گردد؛
3. به قطع طمع ستمكاران در مديران مي‌انجامد؛
4. موجب رشد اميدواري در مردم مي‌شود.
بر اين اساس، كبر و غرور و تفاخر مديران مي‌تواند زمينه بروز بسياري از بيماري‌هاي اجتماعي و عدم موفقيت مدير و كارگزاران را فراهم آورد.

رضايتمندي خداوند، محور فعاليت‌هاي مديران
در نظام‌هاي سكولار، مديران و كارگزاران، محور فعاليت‌هاي خود را رضايتمندي مردم مي‌داند و مي‌كوشند با جلب رضايتمندي آنها اهداف خود را پيش برند؛ در حالي كه در نظام الهي، محوريت فعاليت‌ها رضايتمندي خداوند است؛ هر چند در حقيقت رضايت الهي هم‌راستاي رضايت مردمِ فطرت‌مدار است:
و خدا را به دليل رضايت هيچ كدام از مخلوقاتش خشمگين مساز، كه رضايت خدا جاي هر چيز ديگري را مي‌گيرد و و هيچ چيز جاي آن را نمي‌گيرد.1

نهج‌البلاغه، نامه 27، ص 510.
نمازمداري مديران
يكي از توصيه‌هاي اميرمؤمنان علي عليه السلام به كارگزاران خود، محوريت نماز در فعاليت‌هاي آنهاست:
نماز را به موقع بخوان و براي راحت كردن خود، قبل از رسيدن وقتش مخوان و آن را به عقب مينداز، به دليل كارِ [اين جهان]، و بدان كه هر چه از كارها مي‌كني، به تبعِ نمازي است كه برپا مي‌داري.1
نماز سبب بيداري روح الهي در كارگزاران شده، از سقوط و عدم كارآيي مديران جلوگيري مي‌كند.
يكي از علت‌هايي كه موجب شده كه امام از كارگزاران خود بخواهد محور فعاليت‌شان نماز باشد، اين مسئله است كه مديري موفق است كه در هجوم مشكلات و فتنه‌ها از تزلزل روحي و رواني مصون باشد و از مشكلات نترسد و با قوت به رتق و فتق امور بپردازد، و اين امر در سايه نماز و ارتباط معنوي با خداوند به دست مي‌آيد:
و مدام از خدا طلب ياري كن، تا در هر چه از آن مضطربي، تو را قوت قلب باشد و در آنچه بر تو فرود مي‌آيد، به كمكت برآيد.2
بنابراين، بدون نماز هيچ اصلي از اصول سودمند در جامعه محقق نمي‌شود و با نماز صحيح، مجالي براي هيچ انحرافي و نارسايي باقي نمي‌ماند.3

همان.
2. مجموعه کبير، نهج‌البلاغه، نامه 34، ص760.
3. اخلاق کارگزاران در حکومت اسلامي، علامه جوادي آملي، ص152.
منابع

جوادي آملي، عبدالله. 1375. اخلاق كارگزاران در حكومت اسلامي. تهران: نشر رجاء.
خوانساري، جمال‌الدين محمد. 1360. شرح غررالحكم و دررالكلم. تهران: دانشگاه تهران.
دشتي، محمد. 1379. نهج‌البلاغه. قم: انتشارات تهذيب.
عابديني مطلق، كاظم. 1387. مجموعه كبير. قم: فراگفت.
محمدي اشتهاردي، محمد و عبدوس محمدتقي. 1375. بيست و پنج اصل از اصول اخلاقي امامان. قم: انتشارات تبليغات اسلامي.

مجله  اشارات  تابستان سال 1394 شماره 159 / نویسنده : حسن اردشيري لاجيمي