مقدمه
هر چند ائمه ـ عليهم السّلام ـ هر كدام در شرائط خاص خود بودند، ولي از آنجايي كه هدفشان مشترك بود، برنامه هايشان بر اساس شرائط خاص زمان خود تنظيم و همان هدف را دنبال كرد ند . در كل برخورد ائمه ـ عليهم السّلام ـ با خلفاي غاصب به صورت مسلحانه نبوده است، بلكه به صورت مبارزه‎هايي گوناگوني صورت گرفته است: كه به برخي اشاره مي‎شود:

مبارزات امام کاظم علیه السلام
1.عدم همكاري با خلفاي غاصب، تا جايي كه اسلام به خطر نيفتد.[1]

2.بحث و مناظره با علماي درباري و توبيخ آنها.[2]

3.زير سئوال بردن مشروعيت حكومت حاكمان در بحث و گفتگو با حاكمان معاصر خود و علماي درباري.[3]

4.فعاليت هاي فرهنگي و علمي گسترده و تربيت شاگردان خاص.

5.تلاش براي احقاق حق امامت و تبيين جايگاه امامت.

امام كاظم ـ عليه السّلام ـ ، همين رويه را در پيش گرفت و از هر گونه اقدام و برنامه هايي كه حكومت در برابر آن حساسيت نشان دهد، خوداري كرد. از اين رو دنباله برنامه علمي پدر را گرفت و بر تربيت شاگردان بزرگ و رجال علم و فضيلت پرداخت.[4]

خلفاي معاصر:
الف: منصور دوانيقي (136ـ158 هـ).

ب: محمد معروف به مهدي (158ـ 169 هـ).

ج: هادي عباسي (169ـ170 هـ).

د: هارون الرشيد (170ـ193 هـ).[5]

در دوران حكومت اين خلفا هر كدام برنامه خاصي براي سركوبي شيعه داشتند.

جريان و دوران امامت:
جريان امامت از رحلت پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ (درماه صفر سال 11 هجري) تا وفات امام حسن عسگري ـ عليه السّلام ـ (ماه ربيع الاول سال 260 هجري) چهار دوره گذراند كه هر دوره داراي ويژگي هايي است.

الف: دوره صبر و مدارا با خلفاي معاصر (از سال 11 تا 35 هـ).

ب: دوره به قدرت رسيدن امام (از سال 35 تا 40) و همان چند ماه خلافت امام حسن ـ عليه السّلام ـ .

ج: دوره تلاش سازنده كوتاه مدت براي ايجاد حكومت اسلامي (از سال 41 تا 61 هـ).

د: دوره‌ تعقيب و ادامه همين روش در برنامه هاي دراز مدت بود.[6]

ادوار چهار گانه امام کاظم علیه السلام
بر اساس تقسيم بندي ادوار چهار گانه امامت پس از رحلت پيامبر ـ صلي الله عليه و آله  و سلم ـ زندگاني امام كاظم ـ عليه السّلام ـ در دوره چهارم قرار داشته است، يعني:

1.دوره نوميدي از پيروزي حركت مسلحانه.

2.كوشش سازنده به اميد ايجاد حكومت اسلامي و يا زمينه هاي آن توسط خاندان پيامبر ـ صلي علي عليه و آله ـ در دراز مدت.

3.زمينه سازي براي رسيدن به اين هدف از رهگذر كار فرهنگي و تربيت نيروي انساني متناسب.

4.تبيين تفكّر اصيل اسلامي و نشان دادن بدعت ها و تحريف ها.[7]

اشاره به نمونه اي از اختناق و سختگيري هاي حاكمان جور به ظاهر تشيع؛ كه خود بيانگر فضاي حاكم بر آن زمان و موضع حكيمانه امام كاظم ـ عليه السّلام ـ است.

الف: وصيت نامه امام صادق ـ عليه السّلام ـ براي جانشيني:

1.خليفه وقت، منصور دوانيقي.

2.محمد بن سليمان (فرماندار مدينه و جاسوس خليفه).

3.عبدالله بن جعفر بن محمد (برادر بزرگ امام ـ عليه السّلام ـ ).

4.موسي بن جعفر ـ عليهما السّلام ـ .

5.حميده (همسر حضرت صادق ـ عليه السّلام ـ ).

اين نحوه وصيت نامه بيانگر اختناق شديد فضاي حاكم بر جامعه است و نشان دهنده موضع نيمه مخفي و زيركانه و هوشيارانه ائمه ـ عليه السّلام ـ در برابر آن است. هدف امام صادق ـ عليه السّلام ـ از نوشتن وصيت نامه به اين شكل، چيزي جز حفظ جان امام بعد از خود و بقاي اسلام نبوده است.

ب: گفتگوي مهدي عباسي با امام موسي كاظم عليه السّلام

در يكي از سالها مهدي وارد مدينه شد و پس از زيارت قبر پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ با امام كاظم ـ عليه السّلام ـ ملاقات كرد و براي آنكه به گمان خود از نظر علمي آن حضرت را آزمايش كند: بحث حرمت «خَمر» شراب در قرآن پيش كشيد و پرسيد: آيا شراب در قرآن مجيد تحريم شده است؟ آنگاه اضافه كرد: مردم اغلب مي دانند كه در قرآن از خوردن شراب نهي شده، ولي نمي دانند كه معناي اين نهي حرام بودن آن است! امام فرمود: بلي حرمت شراب در قرآن مجيد صريحاً بيان شده است. مهدي ـ در كجاي قرآن؟ امام ـ آنجا كه خداوند (خطاب به پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ ) مي فرمايد: «بگو پروردگار من، تنها كارهاي زشت، چه آشكار و چه پنهان و نيز «إثم» (گناه) و ستم بناحق را حرام نموده است...»[8]. آنگاه امام فرمود: مقصود از كلمه «إثم» در اين آيه كه خداوند آن را تحريم نمود، همان شراب است، زيرا خدا در آيه ديگري مي فرمايد اگر  از شراب و قمار مي پرسند، بگو در آندو «و اثم كبير» و سودهايي براي مردم است و گناهش از سودش بزرگتر است»[9] واثم كه در سوره اعراف صريحاً حرام معرفي شده، در سوره بقره در مورد شراب و قمار به كار رفته است، بنابراين شراب صريحاً در قرآن حرام معرفي شده است. مهدي سخت تحت تأثير استدلال امام قرار گرفت و بي اختيار رو به علي بن يقطين كرد و گفت: به خدا اين فتوي، فتواي هاشمي است؛ علي بن يقطين گفت: «شكر خدا را كه اين علم را در شما خاندان پيامبر ـ صلي الله عليه و آله  و سلم ـ قرار داده است» مهدي از اين پاسخ نارحت شد و در حالي كه خشم خود را به سختي فرو مي خورد، گفت: «راست مي‎گويي ازي رافضي»[10]

و روزي هارون به آن حضرت اعلام كرد كه حاضر است «فدك» را به او برگرداند. امام فرمود: در صورتي حاضرم فدك را تحويل بگيرم كه آن را با تمام حدود و مرزهايش پس بدهي! هارون پرسيد: حدود و مرزهاي آن كدام است؟ امام  فرمود: اگر حدود آن را بگويم هرگز پس نخواهي داد. هارون اصرار كرد و سوگند ياد نمود كه اين كار را انجام خواهد داد. امام حدود آن را چنين تعيين فرمود:

حد اولش، عدن؛ حد دومش، سمرقند؛ حد سومش، آ‍فريقا؛ حد چهارمش، ارمنيه و بحر خزر است.

هارون با شنيدن هر يك از اين حدود، تغيير رنگ مي داد و بشدت ناراحت مي شد، با شنيدن حدود چهارگانه، نتوانست خود را كنترل كند و با خشم و ناراحتي گفت: با اين ترتيب چيزي براي ما باقي نمي ماند! امام فرمود: مي دانستم كه نخواهي پذيرفت و به همين دليل از گفتن آن امتناع داشتم! امام ـ عليه السّلام ـ با اين بيان به نوعي مطالبه حكومت و خلافت را نمود كه حق اهل بيت بود كه توسط غاصبان، از آنها غصب شده و آنچه حضرت زهرا (س) در باره فدك و استرداد آن اقدام كرد همين معنا بود كه درباره حق غصب شده همسر و فرزندانش تلاش نمود و در تاريخ روشن كرد كه همه مدعيان غاصب اند.

نتيجه:
از آنچه كه گفته شد مواضع امام در قبال خلفاي معاصرش بر اين محورها استوار بود.

الف: عدم همكاري امام با دستگاه خلافت.

ب: زير سؤال بردن مشروعيت حكومت حاكمان و غاصب جلوه دادن آن.

ج: عدم كوتاهي امام ـ عليه السّلام ـ در مواضعي كه فرصت بحث و مناظره پيش مي آمد تا عدم مشروعيت حكومت عباسي را آشكار و حقانيت اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ براي حكومت را ثابت كند.

د: تلاش براي ايجاد حكومت اسلامي در برنامه هاي گوناگون.

ر: اثبات حق كاكميت بر تمام جهان اسلام براي امامت.

منابع جهت مطالعه

1.ابن اثير، الكامل في التاريخ، بيروت، دار صادر، ج 6، ص 73.

2.ابن حجر هيثمي، لصواعق المحرقه، قاهره، مكتبه القاهره، ص 204.

3.مجلسي، بحارالانوار، ج 48، ص 126.

4.جعفر مرتضي العاملي، زندگي سياسي امام جواد ـ عليه السّلام ـ ، دفتر انتشارات اسلامي، 1380، ص 67.

پي نوشت ها

 

[1] مفيد، ارشاد، انتشارات اسلاميه، 1380 هـ .ش، ص 578.

[2] همان، ص 578.

[3] ابن ابي الفتح الاربلي، كشف الغمه، دارالاضواء، بيروت، لبنان، 1405 ـ 1985 قم.

[4] قمي، عباس، (حاج شيخ عباس قمي)، الأنوار البهية، مشهد، مؤسسة منشورات ديني مشهد، ص 170.

[5] مفيد، ارشاد، انتشارات اسلاميه، 1380 هـ .ش، 565 و 569.

[6] آيت الله خامنه اي، سيد علي، پيشواي صادق، تهران، انشارات سيد جمال، (بي تا) ص 21.

[7] پيشوايي، مهدي، سيره پيشوايان، مؤسسه امام صادق ـ عليه السّلام ـ ، قم، 1375، هـ ش، ص 238.

[8] «قل ابّي حمرّم ربّي الفواحيش ما ظهر مبنها و ما بطن والاتم والبغي بغير الحقّQ}، اعراف، 33.

[9] «يسئلونك عن الخمر والمسر قل فيها اثمٌ كبيرٌ و منافعٌ للنّاس واثمهي اكبر من نقعهماQ}، بقره، 219.

[10] كليني، الفروع من الكافي، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ج 6، ص 406.

منبع : سیره پیشوایان , پیشوایی، مهدی