محمدحسین تمدن جهرمی یکی از چهره‌های ماندگار علم اقتصاد در ایران بود که در یکم دی ۱۳۰۴خورشیدی در جهرم دیده به جهان گشود. وی لیسانس حقوق از دانشگاه تهران دریافت کرد و در لندن در رشته مدیریت اقتصادی و اجتماعی به تحصیل پرداخت. ایشان رساله دکتری خود را با مقایسه در نظام برنامه‌ریزی فرانسه و یوگسلاوی به انجام رساند و پس از بازگشت به ایران ۱۳۴۴ خورشیدی در تهران به استخدام مؤسسه توسعه و تحقیقات اقتصادی تهران درآمد و مسوول بخش تحقیقات برنامه‌ریزی مؤسسه شد. محمدحسین تمدن پس از این که در ۱۳۴۶ خورشیدی نخستین دانشکده اقتصاد در دانشگاه تهران تأسیس شد به عنوان عضو هیأت علمی این دانشکده استخدام و دانشیار اقتصاد دانشگاه تهران به تدریس پرداخت.

وی به دلیل تاثیرش بر عرصه علم اقتصاد و نوشتن مقالات و آثار سازنده در ۱۳۸۵ خورشیدی به عنوان چهره ماندگار عرصه اقتصاد انتخاب شد. از جمله جزوه های محمدحسین تمدن می‌توان به روش تحقیق در اقتصاد، روانشناسی اقتصادی، منطق علوم اجتماعی، اقتصاد کلان، اقتصاد خرد، نظام های اقتصادی، آمار، سیاست و حکومت در کشورهای باختری، جامعه شناسی اقتصادی، متدولوژی علم اقتصاد، مسایل پیش بینی اقتصادی (کارشناسی ارشد)، تجزیه و تحلیل اقتصادی (کارشناسی ارشد) و اقتصاد بخش عمومی اشاره کرد، همچنین از دیگر آثار وی که به تازگی به چاپ رسیده است، کتابی با عنوان گفتارهایی در زمینه اقتصاد، علوم اجتماعی و شناخت روش علم است که به مناسبت رونمایی از آن در پنجم اسفند ۱۳۹۹خورشیدی گروه اقتصاد خانه اندیشمندان علوم انسانی با همکاری دانشکده اقتصاد و موسسه توسعه تحقیقات اقتصادی دانشگاه تهران وبیناری را برگزار کردند که اقتصاددانانی چون مهدی تقوی، حسن طایی، یدالله دادگر، علی سوری، محمد تقی گیلک حکیم آبادی، ابوالفضل پاسبانی صومعه و... به ارایه مطالبی در خصوص این استاد فرهیخته پرداختند. در این نشست سخنرانان در چند بحث شامل مطالب روش شناختی، اقتصادی، برخی مباحث حقوقی، روانشناسی اقتصادی و فلسفه طبیعت، بحث و گفت وگو کردند.

امروزه با راه و روش استاد تمدن فاصله زیادی گرفتیم

علی سوری ریاست دانشکده اقتصاد تهران در این نشست ضمن تمجید از روش دکتر تمدن در پیشرفت علم اقتصاد به انتقاد از وضعیت مقاله نویسی و فاصله گرفتن از راه و روش اساتید بزرگی مانند ایشان پرداخت و یادآور شد: بزرگداشت استاد فقید تمدن به مناسبت از رونمایی از کتاب ایشان حقی بر گردن ما و مسوولیت خطیری برای جامعه اقتصاددان ایران ایجاد می کند. فضایل دکتر تمدن را همه شنیده و نیازی به تکرار نیست، آن چیزی که اهمیت دارد، این است که  امروز در عرصه علم اقتصاد گرفتار مسابقه مقاله نویسی شده ایم و با مسیری که توسط امثال استاد تمدن و اساتید بزرگی طی شده، فاصله زیادی داریم. دکتر تمدن حاصل یک فرایندی بود که به تکریم بی چون و چرای ایشان انجامید. این امر نه به خاطر تدریس زیاد یا مقالات و  آثار متعدد در حوزه های گوناگون بود، بلکه تمام اینها وابسته به ویژگی خاصی است که همه از آن خبر داریم.

سوری خاطر نشان کرد که این رویه که بسیاری از اساتید در پیش گرفته اند و حتی برخی از آنها بیش از ۲۰۰ مقاله منتشر کرده اند و مسابقه مقاله نویسی را به راه انداخته اند در هیچ جای دنیا وجود ندارد. اگر نگاهی به سوابق اساتید داشته باشیم و مقایسه کنیم با اساتید معروف دنیا به هیچ وجه چنین مشابهتی دیده نمی شود. بدیهی است در چنین شرایطی دیگر مانند استاد تمدن ظهور نمی کند، آرزو می کنم که بعضی از اساتید همتی به خرج دهند و پایان نامه هایی به دانشجویان محول کنند که در حوزه رصد اقتصاد نوشته شود، یک بحث آماری که بتوانند با شاخص های کمی آن را بیان کنند و ببینیم که چه فاصله ای میان ما و جاهای دیگر وجود دارد. ما باید متخصصانی را پرورش دهیم که بتوانند در جامعه خدمتی ارایه کنند و نتایج این علم در جامعه دیده شود.

پاکی و فسادناپذیری لازم‌ترین صفت در انتخاب یک مدیر ارشد است

سخنران بعدی این نشست یدالله دادگر استاد دانشکده اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی بود که در خصوص ۲ یادداشت استاد تمدن در خصوص اهمیت انتخابات و اقتصاد بخش عمومی صحبت خود را آغاز کرد و گفت: استاد تمدن درباره انتخابات و اهمیت آن در محکم شدن نظام، جزوه ۹ صفحه‌ای به من داد و از مشارکت عظیم مردم در انتخابات ۱۳۹۲ خورشیدی خوشحال و خرسند بود به طور کلی ایشان از اموری که اصیل بود، لذت می برد و خوشحال بود که مردم تصمیم می گیرند و مردم با این خیل عظیم جمعیت در انتخابات شرکت می کنند و این ذوق، باعث حیرت و تعجب من شده بود. بعد از پیروزی دولت آقای خاتمی، درخواست شد که با تمدن صحبت شود(چون ایشان در سیاست و اقتصاد کارآمد بود و بر این باور بود که سیاست و اقتصاد از هم جدا نمی شوند) و نظر وی را در خصوص چگونگی و چینش کابینه جویا شوند به دنبال این خواسته، وی در یک فکس ۹ صفحه ای نکته هایی چند در زمینه تشکیل و طرز کار کابینه و رفتار وزیران ارسال کرد. در این ۹ صفحه ۱۰ مطلب را ذکر کرد که شرایط یک کابینه مطلوب باید چگونه باشد.

ایشان گفت: تحولاتی که بخش عمومی پیدا کرده عناصر کمکی ویژه ای دارد که برای یک چارچوب مدیریتی مطلوب یک شرایط و یافته‌های خاصی می طلبد، نکته اول تعریف و قلمرو بخش عمومی است، وی  معتقد بود که تمام قوای موثر در بخش عمومی گنجانده می شود و تنها شامل بخش قوه مجریه نمی شود. وی در این جزوه تاکید می کند و می گوید که دولت مدرن مجموعه قوای کشور است که طبق قانون اساسی تشکیل می شود. مساله دوم نقش مردم در چارچوب بخش عمومی و در قوت بخشیدن و مشروعیت دادن به بخش عمومی است. تمدن بر این باور بود که مهم ترین بُعد قانونی بخش عمومی رضایت مردم است و بیان می دارد که مشروعیت اعمال دولت موکول به رضایت شهروندان است. بخش سوم علاوه بر بخش دولت و کسب و کار، بخش جامعه مدنی و سازمان‌های مردم‌نهاد است.

او معتقد است که در این بخش‌ها فضایی باید مهیا شود که لایق‌ترین ها در چارچوب مدیران بخش عمومی  قرار گیرند. در تئوری های مدرن بر بخش عمومی بسیار تاکید می شود. ایشان لازم‌ترین صفت در انتخاب یک مدیر ارشد را درست کاری، شرافت، پاکی و فسادناپذیری می داند و در جزوه مختصر خود به دولت می نویسد که لازمه صفتی که در انتخاب یک مدیر ارشد باید رعایت شود، این مسایل هستند و در مورد هر کدام از این ویژگی ها در جزوه خود توضیح می دهد.

بدون شک دکتر تمدن، استاد مسلم اقتصاد بخش عمومی بود، وی در جزوه ۱۴ صفحه ای با عنوان نگاهی به چالش های اقتصادی دولت نکته ای را در بخش عمومی مدرن مطرح می کند و می گوید: بخش عمومی باید به نقد خود بپردازد و این گونه فضایی فراهم کند که مردم به صورت شفاف از همه امور را اطلاع داشته باشند و به مردم گزارش شجاعانه و بدون واهمه بدهند، این نکته هم در تئوری ها وجود دارد و هم اینکه دکتر تمدن بر آن تاکید کرده اند. همچنین در مسایل مورد توجه مردم موضع گیری صریح دولت ضروری بوده و سکوت جایز نیست. فردی را انتخاب کنید که از واقعیت واهمه نداشته باشد. نکته بعدی در بخش عمومی مدرن که مطرح می کند، رعایت قواعد بازی است. در اقتصاد سالم باید در چارچوب قواعد بازی محلی، ملی، منطقه ای و بین اللمللی حرکت کنیم در غیر این صورت نمی توانیم، پیش برویم یعنی یک دولتی که با چارچوب مجموعه قواعد حر کت نکند، این دولت نمی تواند دولت خوبی باشد.

مهدی تقوی استاد دانشگاه علامه طباطبایی در سخنانی کوتاه به نقش و اهمیت اساتید بزرگی مانند استاد تمدن در رشد و پرورش اقتصاددانان اشاره کرد و اظهار داشت: دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران مدیون استادانی مانند دکتر تمدن، امیرحسین جهانبگلو و دکتر قدیری است. آنها با دقت تمام مسایل را برای دانشجو بازگو می کردند و انگیزه دانشجو را برای ادامه مسیر و پیشرفت چندبرابر می کردند، استاد شدن ما نتیجه فیض بردن از دانش آنها بود.

یک اقتصاددان باید آینده را پیش بینی کند

سخنران دیگر حسن طایی استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی بود که فصل های مختلف کتاب گفتارهایی در زمینه  اقتصاد و علوم اجتماعی و شناخت روش علم را تشریح کرد. وی در ابتدای سخنرانی خود به دیدگاه همایون کاتوزیان در خصوص استاد تمدن پرداخت و از او نقل قول کرد: من دکتر را فردی قابل تحسین یافتم و چیزهای زیادی از وی آموختم، او هم انسانی خوب و هم مردی دانشمند است، نخوانده می‌داند. اثر قلم دکتر تمدن بی‌تردید سخت آموزنده و سودمند است.

طایی درباره معرفی کتاب گفتارهایی در زمینه اقتصاد، علوم اجتماعی و شناخت روش علم به ذکر گزیده‌ای از فصول این کتاب پرداخت و گفت: کتاب در نوع خود خیلی جالب است که از خوانش آن می توان به جامعه الاطراف بودن و وسعت علم نویسنده پی برد، چون توانسته به موضوعات مختلف به خوبی بپردازد. در فصل نخست که مطالب روش شناختی است ۶ نوشتار وجود دارد در نخستین نوشته تمدن ۲ روش تعریف را مطرح می کند و می‌گوید، برای اینکه پدیده های اقتصادی و اجتماعی را تعریف کنیم یا باید طرفدار متدولوژی جوهری یا متدولوژی تصفیه ای باشیم و وقتی خواستید تعریف خاصی را برای پدیده های اجتماعی و اقتصادی مانند عدالت، آزادی، رفاه، تورم و کشش و... داشته باشیم، نخست باید جنبه های آن را مشخص کرد، یعنی از کدام نظر می خواهید به تحلیل آن بپردازید.

 تمدن معتقد است که یا باید از روش راست به چپ یا چپ به راست استفاده کرد، تعاریف راست به چپ بیشتر در خصوص معنی اصطلاحات است و در تعاریف چپ به راست یک نام یا تصفیه مختصر برای تعریف یک توصیف طولانی به کار برده می شود. هرکدام از این اصطلاحات طرفدارانی دارد. وی به معرفی طرفداران ۲ گروه یعنی هم متدولوژی جوهری و هم تصفیه ای می پردازد. افرادی که قایل به تعاریف چپ به راست هستند، خیلی در جستجو نیستند که تعاریفی ارایه دهند که جامع باشد و همانقدر که در تحقیقات علمی ابزار کافی به محققین بدهد و مقصود را برساند، کافی می دانند، برخی دیگر طرفدار متدولوژی تصفیه ای هستند، آنهایی که به گونه دیگر می اندیشند و دقت می کنند، آن تعریف و واژه ای که ارایه می دهند، وافی و کافی باشد.

در بحث دوم یک توصیه به افرادی که کتاب درسی می خواهند، بنویسند، ارایه می‌کند و می نویسد: این افراد باید ۶ مساله را توضیح بدهند. تضاد میان هماهنگی و انسجام مطالب از یک طرف و جامعیت کتاب از طرف دیگر مد نظر داشته باشند. البته توصیه تمدن در اولویت بندی، هماهنگی و انسجام بود، چون جامعیت را در چارچوب کتاب بسیار دست نایافتنی می‌پندارد. دومین موضوع کاهش تضاد میان وضوح و روشنی بیان و همچنین درجه دقت است که تمدن به وضوح و روشنی ارجحیت می دهد. سومین مساله اولویت ساده نویسی در مقابل نثر پیچیده و مملو از اصطلاحات علمی محسوب می شود، توجه به برگردان مطالب به نثر شیوا نیز از دیگر مطالب مهم است. همچنین برای نگارش آثار اقتصادی، دقت در ترکیب مطالب فنی اقتصادی و اجتماعی بسیار اهمیت دارد، چون اقتصاد با دیگر علوم در هم تنیده و این ترکیب از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

تمدن همچنین معتقد بود که در آمار ۲ موضوع مورد بررسی قرار می گیرد، یکی توصیف و دیگری استقرا آماری است. توصیف آماری ما را قادر می سازد که با نیروی محدود ذهنی خود اهمیت ارقام را به صورت انبوه درک کنیم اما کلمه استقرا به آن سیر فکری منطقی اطلاق می شود که توسط آن از بررسی موارد خاص یک حکم تعمیم یافته که متضمن اخذ نتایج خاص در حکم کلی است.

در بخش دوم کتاب ایشان موضوعات اقتصادی را مطرح می کند. نخستین موضوع آن درباره پیش بینی اقتصادی است. ایشان واژه ای را مطرح می کند به نام اقتران. اصطلاح اقتران به معنای اوضاع و احوال اقتصاد یا بررسی تحولات اقتصادی کنونی است. در حقیقت اصطلاح اقتران از منظر تمدن یعنی بررسی روابط موجود میان متغیرهای اقتصادی و دوم تغییر حرکت آن در طول زمان یعنی متغیرها را در طول زمان در نظر می گیرند که از ترکیب سه عنصر اطلاعات، پیش بینی و برنامه ریزی تشکیل شده و می‌گوید که ما چاره ای جز پیش بینی اقتصاد نداریم، یک اقتصاددان باید آینده پیش بینی کند. در بخش دیگر کتاب در مورد نبرد مکاتب اقتصادی فرانسوی و انگلیس صحبت می کند. ایشان براساس نظر انتخاب عمومی تفاوت ۲ دیدگاه اقتصاددانان انگلیسی و فرانسوی زبان را به خوبی نشان می دهد.