دهم رجب سالروز ولادت امام جوادالائمه(ع) نهمین پیشوای شیعیان است، امام همامی که نقش شایسته و برجسته‌ای در راه گسترش دانش و فرهنگ حیات بخش اسلام ایفا کرد و با تبیین دقیق معارف الهی، مومنان را در مسیر دستیابی به زندگی سعادت‌مند رهنمون ساخت.

اهل بیت(ع) که از پرورش‌یافتگان مکتب پیامبر اسلام(ص) به شمار می‌روند، وظیفه داشتند تا رسالت الهی را از ترفندها و توطئه‌های دشمنان حفاظت کنند و امت اسلامی را نیز در برابر لغزیدن و سقوط در پرتگاه‌های انحراف مصونیت بخشند. دوران حیات تمامی ائمه معصوم(ع)، دوره مبارزه با انحرافات حکام است، زیرا بیشترین انحراف‌ها از طرف نهاد قدرت سیاسی در جامعه رواج پیدا می‌کرد. از این رو به دنبال رواج خرافات و انحرافات در جامعه، شاهد رویکرد دیگری از سوی ائمه معصومین(ع) هستیم و آن مبارزه با انحرافات جامعه و پاسخگویی به شبهات در کنار مبارزه فرهنگی با نهاد خلافت است که دوران حیات امام جواد(ع) یکی از سخت‌ترین دوران زندگی اهل بیت(ع) به شمار می رفت.

امام محمدتقی(ع) نهمین پیشوای شیعیان که مانند دیگر امامان(ع) به کمالات و فضیلت های علمی و اخلاقی بسیاری مزین بود، پس از شهادت امام رضا(ع) در کودکی، امامت و پیشوایی شیعیان را بر عهده گرفت. این امام همام(ع) با وجود مشکلات فراوان جامعه مسلمانان نقش شایسته ای در راه گسترش دانش و فرهنگ حیات بخش اسلام ایفا کرد.

حجت الاسلام محمدعلی زمانی پژوهشگر امور دینی و استاد حوزه علمیه در گفت وگو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به بررسی شخصیت و سیره امام محمد تقی(ع) پرداخت. در ادامه متن نظرات وی را در این زمینه جویا می شویم.

علم مهمترین شرط امامت

حجت الاسلام زمانی با اشاره به این موضوع که یکی از مهم‌ترین شروط امامت علم بی انتها است، گفت: مردم در دوره امامت امام محمدتقی(ع) با چالش های بسیاری روبه رو بودند و به علت اینکه امامشان سن کمی داشت، دچار سردرگمی هایی شدند. امام جواد(ع) هشت سال بیشتر نداشت که به امامت رسید اما او با علم خود بزرگترین چالش شیعه را اینطور حل کرد که امامت به سن و سال نیست از این رو، تفاوتی میان پیشوای هشت ساله و امام ۶۰ ساله وجود ندارد. هر فردی در آن زمان از امام رضا(ع) در خصوص جانشین می پرسید، ایشان، امام جواد(ع) را به عنوان جانشین خود و امام پس از خود معرفی می کرد؛ آن پدیده شگفت انگیز برای شیعه و برای مردم در آن زمان این بود که اساسا این امامتی که مدیریت دین و دنیای مردم در اختیار اوست، این امامی که ریاست دین و دنیای مردم به جانشینی پیامبر(ص) در اختیار اوست مگر می تواند، کودکی خردسال باشد. این مساله برای شیعه چالش زیادی ایجاد کرد. در میان شیعه اشخاصی پیدا شدند که سخت در حقانیت امامت امام جواد(ع) تردید کردند. بنابراین وقتی امام رضا(ع) می فرمود که «جانشین من فرزند من است» مردم به او اعتراض می کردند و امام(ع) در جواب به آنها می گفت، پروردگار پیش از این نیز در خصوص انتخاب و مبعوث کردن پیامبران خود نیز از این سنت استفاده کرده و همانطوری که پیامبر کودک داشتیم، امام کودک هم می توانیم، داشته باشیم و در ادامه به سخن گفتن حضرت عیسی بن مریم(ع) در سه روزگی و در حالی که در آغوش حضرت مریم(س) بود، اشاره داشت.

بخشی از تلاش امام جواد(ع) معطوف به این بود که بتواند فرهنگ و اندیشه امامت را در میان مردم نهادینه کند به این معنا که امامت به شرط سن نیست. آن چیزی که امام جواد(ع) در دوران امامت خود برای مردم قابل فهم کرد، همین تعریف و بازخوانی مفهوم امامت بود و در توصیف مقام ولایت، امام را فردی می دانست که به اذن خدا عالم به جمیع اشیا باشد و بر همه مسایل آگاه باشد و امام(ع) بزرگترین چالش شیعه را اینطور حل کرد. از این رو اطرافیان با طرح مسایل فقهی و اعتقادی از امام جواد(ع)، تلاش داشتند تا علم امامت ایشان را محک بزنند.

مبارزه با حکومت فاسد شیوه مبارزاتی امام جواد(ع)

حجت الاسلام زمانی،‌ ابعاد اجتماعی شخصیتی تمام ائمه معصوم(ع) را دارای جامعیت خواند و بیان داشت: ائمه اطهار(ع) هم در مقام عبودیت و بندگی خدا و هم در مقام خدمت به خلق خدا، کمک و احسان نسبت به نیازمندان در اوج بودند و هم در ارتباط با مبارزه با حاکمان فاسد و نظام‌های استکباری و طاغوتی در ستیز دائم بودند. روشنگری های امام جواد(ع) در برابر حکومت فاسد و ظالم مأمون و بعد از او معتصم سبب شد تا وجود مطهرشان، علم، جایگاه و محبوبیت اجتماعی ایشان مزاحم حکومت‌های فاسد باشد. ایشان همواره با سخنان، رفتار و با تربیت شاگردان خود با این نظام‌های سیاسی فاسد در ستیز بودند. از این رو حاکمان فاسد بنی عباس، همیشه این امام همام را زیر نظر داشتند و اقدامات و فعالیت هایشان را رصد می کردند. تبعید و زندانی کردن امامان معصوم(ع) حاکی از روحیه ظلم ستیزانه ائمه(ع) است و امام جواد(ع) نیز از این قاعده مستثنی نبودند. یکی از سیاست‌های مأمون این بود که امام(ع) را به زندگی درباری و اشرافی بکشاند اما امام جواد(ع) مواضعی را اتخاذ کرد که در نهایت مأمون نتواند به اهداف خود دست یابد. امام جواد(ع) در شخصیت، عبادت، معنویت و عرفان الهی ممتاز و در خدمت به جامعه، مردم و مبارزه سیاسی با حکومت‌های غاصب برجسته بود که دانستن این سیره و روش برای زندگی شیعیان می تواند بسیار روشنگر و آموزنده باشد.

اوضاع فرهنگی، سیاسی و اجتماعی جوادالائمه(ع)

حجت الاسلام زمانی، اوضاع فرهنگی، ‌سیاسی و اجتماعی دوران امامت جواد الائمه(ع) را نسبت به دیگر امامان بسیار خاص دانست و یادآور شد که مأمون عباسی بعد به شهادت رسیدن امام رضا(ع) تصمیم گرفت از جهت فرهنگی ۲ کار مهم انجام دهد. یکی تأسیس بیت الحکمه بود و دیگری تاسیس رصدخانه بود. در ساخت بیت الحکمه هدفش این بود که از این طریق بتواند تمام کتاب‌ها، آثار و اسنادی که در مناطق مختلف جهان که نیروهای مأمون به آنها دسترسی دارند در بغداد جمع تا یک مرکز برای محققان و جایگزین دانشگاه جندی شاپور و کتابخانه اسکندریه کند تا اینگونه تمام اسناد و مدارک موجود در اختیار عالمان و اندیشمندان قرار بگیرد.

از طرفی دیگر رصدخانه را با هدف رسیدگی به امور ستاره شناسی و رصد ماه و ستارگان تأسیس کرد که تا علاقه مندان به علوم جدید را پرورش دهد و از این طریق همه این مسایل و اتفاقات آینده را در اختیار بگیرد و کنترل کند. با ابتکاری که از خودش نشان داد، موفق شد که یک تغییر و تحولی در اوضاع فرهنگی جهان اسلام ایجاد کند که آوازه آن در سراسر جهان اسلام رسید. این هم یک حرکت فرهنگی جدیدی بود که در زمان مأمون و زمانی که امام جواد(ع) به امامت رسید در جهان اسلام ایجاد شد.

دوران محنت

حجت الاسلام زمانی با اشاره به اینکه تاریخ نگاران اسلام، دوران زندگی امام محمدتقی(ع) را دوران محنت نامیده اند، گفت: محدثین دوره زندگی و امامت جواد الائمه(ع) را دوران محنت نام گذاری کرده‌اند. امام(ع) با روی آوردن به معنویت، هدایت و علم آموزی به شاگردان و پیروان خودشان در این دوره خاص مشکلات مردم را حل می‌کردند. مسأله دیگری که در آن دوران پیش آمد و مأمون در این اوضاع فرهنگی مطرح کرد، قائل شدن به افضلیت امامت امام(ع) بود. عباسیان با جانشینی جواد الائمه(ع) مخالفت کردند، مأمون در پاسخ به نگرانی های آنها گفت که نگران نباشید، او مانند پدرش نمی‌پذیرد.

در نهایت با درگذشت مأمون، جانشینی خلافت عباسیان به معتصم عباسی رسید و معتصم برای اینکه نگرانی از طرف امام جواد (ع) نداشته باشد، ایشان را هم از مدینه به سامرا آورد و تحت کنترل قرار داد. این موارد پیچیدگی‌های دوران امامت امام جواد (ع) را نشان می‌دهد که این امام همام با چه شرایطی مواجه بود و با چه روشی توانست اوضاع را مدیریت کند.