حسن بیگ روملو یکی از برجسته‌ترین مورخان دوره صفویه به شمار می‌رفت که با نگارش کتاب احسن‌التواریخ بسیاری از زوایای تاریک این دوره را برای آیندگان روشن ساخت. این کتاب از معتبرترین منابع دوره صفویه بود.

حسن بیگ روملو که خود را «حسن نبیره امیر سلطان روملو» می‌خواند در ۹۳۷ قمری در قم دیده به جهان گشود. ظاهراً در کودکی پدرش را از دست داده بود، زیرا هنگامی که در قزوین به حضور بهرام میرزا، برادر شاه طهماسب، رسید، حدود ۶ سال داشت و مادرش همراه او بود. شاید به همین سبب، وی در کتاب خود از پدرش نامی نبرده و خود را نبیره امیرسلطان روملو از امیران معروف شاه اسماعیل اول و والی قزوین و ساوجبلاغ، معرفی کرده است. از زندگی وی آگاهی چندانی در دست نیست، جز آنچه خود در کتابش آورده که شرح تجرید را نزد ابوالحسن باوردی و شرح شمسیه را نزد جمال‌الدین محمود شیرازی خوانده است.(۱)

بعد از پایان تحصیلات خود به عنوان تاریخ‌نگار وارد دربار شاه طهماسب یکم صفوی شد، بنابراین از همان اوایل نوجوانی به خدمت شاه طهماسب درآمد. یکی از دلایل این پیشرفت وی وابستگی نسبی به امیر سلطان روملو بود که از سرداران مشهور قزلباش در دوره شاه اسماعیل صفوی به شمار می رفت.

ورود به دربار شاه طهماسب صفوی

حسن بیگ در دوره شاه طهماسب صفوی در جنگ های متعدد شرکت کرد، برای نمونه وی در لشکرکشی شاه طهماسب به دزفول، گرجستان و نیز نبرد با کردهای اردلان که به آذربایجان حمله کرده بودند، حضور داشت.(۲)

شرح این جنگ ها را که خود هم در آن حضور داشت در کتاب خود آورده است. از سرنوشت حسن بیگ روملو بعد از دوران سلطان محمد خدابنده در منابع اطلاعی در دست نیست و معلوم نیست که پس از ۹۸۵ قمری که کتاب احسن التواریخ به پایان رسیده به ناگهان چه فرجامی داشته است. به باور عبدالحسین نوایی مصحح احسن التواریخ، وی در انقلابات خونین پس از اسماعیل دوم و روی کار آمدن سلطان محمد خدابنده به جهت تلاش در تحکیم قدرت اسماعیل دوم به قتل رسیده باشد به نظر می رسد، این حدس و گمان درست باشد چرا که پس از مرگ شاه طهماسب، حسن بیگ روملو در دگرگونی‌ها و رویدادهای تاریخی فراوانی حاضر بود و در کنار حسینقلی خلیفه الخلفا با وجود حضور حیدر میرزا پسر شاه طهماسب در رساندن شاه اسماعیل دوم به حکومت بسیار تأثیر گذارد. او از روملوها بود و آنان از اسماعیل میرزا در برابر طایفه استاجلو بسیار پشتیبانی کردند. بر این پایه تاریخ وفات وی نیز مشخص نیست.

خدمت در عرصه نظامی پادشاهان صفویه

قورچیان، سپاه ویژه صفویان به شمار می‌رفتند، شاه اسماعیل در پدید آوردن این نیروها از دولت مغولی جغتای پیروی کرد. قورچی‌ها اردویی خاص و از دید نیروی نظامی نیز از جایگاه بالاتری برخوردار بودند؛ چنان‌که ارزش هر صد قورچی، با هزار مرد عادی برابری می‌کرد. آنان مانند مخزن‌های متحرّک سلاح، به کمان، تیر، شمشیر، خنجر، تبر و سپر مسلّح بودند. قورچیان، سواره به خدمت می‌رفتند و شامگاه پیرامون کاخ نگهبانی می‌کردند و هنگام بیرون شدن سلطان و آن گاه که شاه سواره بیرون می‌آمد، مردم را دور نگاه می‌داشتند و فرمان اعدام و ضبط اموال و توقیف خان‌ها را اجرا می‌کردند.

فرمانده قورچیان، قورچی‌باشی نام داشت که در دوره شاه اسماعیل اول، تابع «امیرالامرا» و در دوره شاه طهماسب اول، صاحبِ منصب ارشد نظامی کشور بود. او تا هنگامی که همه یا بسیاری از سپاهیان قزلباش، ارتش صفوی را پدید آوردند، در این مقام جای داشت. قورچی‌باشی از دید مقام و نفوذ، پس از وزیر اعظم بود و از مهم‌ترین امیران و «ارکان دولت صفوی» و از «امرای جانقی»؛ یعنی مشاوران عالی مجلس به شمار می‌رفت.

پرداخت مواجب و تیول و اَنعام قورچیانی که در سلک قورچیان عظام بودند، با طُغرا و مُهر قورچی‌باشی تأیید می‌شد. حسن بیگ روملو از جمله نویسندگانی به شمار می رفت که علاوه بر اینکه تاریخ نگار دربار بود به عرصه نظامی هم وارد شد و جایگاه خود را تا صاحب‌منصبی قزلباشان بالا برد و با داشتن منصب قورچی در دربار شاهان نخستین صفویه در بیشتر وقایع نظامی و جنگی حضور داشت و شاهد جریان‌های سیاسی و نظامی شاهان معاصر خویش بود. به همین دلیل در معتبرترین اثر خود یعنی احسن التواریخ بیشتر به رویدادهای نظامی پرداخته است.

اهمیت احسن‌التواریخ در تاریخ‌نگاری ایران

احسن‌التواریخ یکی از منابع معتبر و دست اول دوره صفویه به ویژه دوره شاه طهماسب صفوی به شمار می رود که در آن علاوه بر پرداختن به نظام سیاسی این دوره به شرح حال شاعران، نویسندگان و هنرمندان پرداخته شده و در واقع یکی از برجسته ترین ویژگی های این کتاب این است که تنها به تاریخ سیاسی و جنگ ها نمی‌پردازد، بلکه تاریخ فرهنگی را نیز مدنظر دارد. علاوه بر دوره شاه طهماسب در این کتاب شرح حکومت‌های تیموریان، عثمانی، قراقویونلو، آق‌قویونلو، صفویان، ازبکان یا شیبانیان و برخی حکومت های جزئی دیگر تا ۹۸۵ قمری به تصویر کشیده شده از دیگر شاخصه های این کتاب نثر ساده و روشن آن است.

روملو این اثر ماندگار را در ۱۲ جلد به نگارش درآورد اما تنها ۲ جلد آخر آن در دست است که عبدالحسین نوایی آن را تصحیح کرد. (۳) احسن‌التواریخ جدای از ارزش‌های ادبی و فرهنگی، جهت مطالعه در تاریخ ایران دوره شاهان نخستین صفویه و هم‌چنین برخی وقایع ملت‌ها و کشورهای آن زمان از ‌جمله، ازبکان و عثمانی‌ها، ارزش تاریخ‌نگاری بسیار والایی دارد. بسیاری از مورخان و تاریخ‌نگاران سده های بعدی، جهت تکمیل یا مستندسازی آثار خویش به کتاب روملو مراجعه کرده‌اند. از دیگر ویژگی‌های این اثر ماندگار این است که حسن بیگ روملو به دلیل اینکه خود در بسیاری از جنگ های این دوره حضور داشته، در این کتاب اصطلاح‌ها و واژگان سیاسی ـ نظامی بسیاری را به کار می برد و برای نمونه در توصیف طلوع صبح چنین می نویسد: چون صبح ملمّع، شمشیر سیمین از سپهر قراب برکشید و دست دم، سدره فلک نیلی را چاک زد و چهره نور، شمشیر خورپیکر از قتق قیرگون شب بیرون آورد.

با وجود اینکه احسن التواریخ به جزئیات ظریف و جزیی توجه دارد اما به مساله مهمی مانند پرداختن به اجداد و خاندان این سلسله نپرداخته است، برخی از مورخان بر این باور هستند، دلیل اینکه حسن بیگ روملو در خصوص خاندان شیخ صفی‌الدین اردبیلی تنها به بازگویی رویدادهای مربوط به نبردهای شیخ جنید و شیخ حیدر پرداخته، این است که از میان افرادی دیگر این خاندان از شیخ صفی تا ظهور شاه اسماعیل، به جنگ نپرداختند و کار مورخ نیز تنها ثبت همان رویدادهای نظامی بوده است. البته مورخان پیش از او مانند خواندمیر در حبیب السیر، و امیر محمود خواند امیر در تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب، که مورخ از مطالب آنها بسیار بهره برده، درباره خاندان شیخ صفی به تفصیل سخن گفته و حتی بیش‌تر مورخان پس از او یا هم‌روزگارانش نیز به این موضوع پرداخته‌اند.

منابع:

۱- حسن بیگ روملو، احسن‌التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۹، ج ۲، ص ۱۰۷۹

۲- همان، ج ۳، ص ۱۳۳۶

۳- همان، مقدمه مصحح