میزا حسن خان وثوق ملقب به وثوق الدوله فروردین ۱۲۵۴ در تهران و در خانواده ای اشرافی قاجاری دیده به جهان گشود، پدر وی میرزا ابراهیم معتمدالسلطنه و پدربزرگش محمد قوام‌الدوله آشتیانی از شاعران بزرگ معاصر ایران بود. او در مدرسه مروی، فلسفه را نزد شیخ علی نوری و فقه را نزد سید عبد الکریم لاهیجی فرا گرفت و سپس به آموختن زبان فرانسه و تتبع در ادبیات فارسی پرداخت، امین‌الدوله از رجال سیاسی دوره قاجاریه نیز در پرورش استعداد او کوشید و نزد وی خدمت خود را آغاز کرد. معلومات و استعدادش در جوانی توجه ناصرالدین‌شاه را به خود جلب کرد و این باعث شد، فرمان استیفای آذربایجان و به همراه آن لقب وثوق الدوله به او داده شود، بدین ترتیب وی در جوانی در شمار مستوفیان قرار گرفت. (۱)

ورود به عرصه سیاست

وثوق الدوله در جریان انقلاب مشروطه به مشروطه خواهان نزدیک شد و از آغاز نهضت، گرایشی به نهضت و اعتقاد به برقراری حکومت پارلمانی داشت و نیز به وسیله برادر خود که منشی مخصوص شاه بود، آگاهی های بیشتری از روند و پیشرفت نهضت به دست می آورد به همین دلیل در دوره‌ نخست مجلس شورای ملّی از طرف صنف تجار به مجلس راه یافت و در این دوره به نیابت مجلس رسید، وی همچنین در دوره دوم مجلس شورای ملی دوباره به نمایندگی مردم تهران انتخاب شد.(۲)

به طور کلی وثوق الدوله تا اوایل رژیم پهلوی ۱۶ بار عهده‌دار وزارتخانه‌های مالیه، خارجه، عدلیه، داخله و معارف و ۲ نوبت نخست وزیر ایران شد. نخستین دورهٔ نخست وزیری وی از مرداد ۱۲۹۵ تا خرداد ۱۲۹۶ خورشیدی طول کشید در این مدت کوتاه به دستور او، انتخابات دوره چهارم مجلس شورای ملی برگزار شد و تفنگدارانی که در جنوب به کمک انگلیسی ها تشکیل یافته بودند، منظم تر شده و به نام پلیس جنوب معروف گشتند اما کشور دارای مشکلات بسیاری بود که وثوق‌الدوله نتوانست در مقابل آنها کاری پیش ببرد به همین دلیل استعفاء داد. دورهٔ دوم نخست وزیری وثوق الدوله نسبت به دوره نخست بیشتر بود و تقریباً ۲ سال از  ۱۲۹۷ تا ۱۲۹۹ خورشیدی به طول انجامید، وثوق الدوله تمام اعضای کمیته مجازات را دستگیر و زندانی کرد و با تشکیل دادگاه این تشکیلات را منحل کرد در این دوره بود که نخست وزیر به سفارت انگلیس نزدیک شد، بنابراین به شدت از طرف انگلیس حمایت می‌شد و این نزدیکی سبب انعقاد قرارداد ۱۹۱۹ و بزرگترین خیانت به ایران شد.

اصلی‌ترین بازیگر قرارداد ۱۹۱۹

 وثوق الدوله  چون که دست نشانده دولت انگلیس بود از همان ابتدا که نخست وزیری را پذیرفت برای اینکه بتواند دولت باثباتی داشته باشد از آنها کمک مالی گرفت، در این زمان برای نخستین بار ایران به مجمع جهانی ملل دعوت شد اما مهمترین اقدام وثوق الدوله در این دوره حساس، بستن قراداد ننگین ۱۹۱۹میلادی بود. این قرارداد که عملا ایران را تحویل مستعمره می‌کرد در ۹ اوت ۱۹۱۹ میلادی میان وثوق‌الدوله نخست وزیر و سرپرستی کاکس وزیرمختار انگلیس امضاء و محرمانه نگه داشته شد. در حقیقت این قرارداد ۶ ماده ای، ضامن همه منافع انگلیسی ها در ایران بود و به موجب آن ۲ رکن بزرگ کشور یعنی ارتش و دارایی تحت نظر رایزنان انگلیسی قرار می گرفت. همچنین امتیاز راه‌آهن و راه‌های شوسه ایران نیز به آنها واگذار می‌شد. در مقابل، دولت انگلیس متعهد شد، وامی به دولت وقت ایران دهد و خساراتی را که در جنگ جهانی اول به ایران وارد کرده بود، جبران و به احداث راه آهن جدید و تجدیدنظر در تعرفه‌های گمرکی اقدام کند.

 عمارت وثوق الدوله یا باغ سلیمانیه

وثوق الدوله که برای بستن این قراداد، پول هنگفتی نیز از دولت انگلیس به عنوان رشوه دریافت کرده بود، ایران را به طور کامل تحت الحمایه این دولت استعماری قرار می داد. محمدعلی فروغی می‌گوید که موقعی در پاریس بودیم، انگلیسی‌ها با وثوق‌الدوله نخست وزیر وقت در زمان احمدشاه گفت وگو می‌کردند که قرارداد ۱۹۱۹ را ببندند و این قراردادی است که با عنوان «ایران برباد ده» معروف شده است و وثوق‌الدوله بعد از عقد این قرارداد حیثیت و آبروی خود را از دست داد و به وی عاقد قرارداد می‌گفتند و این قرارداد اسارت ایران به دست انگلیس بود.

میرزاده عشقی در خصوص شعرهای خود درباره قرارداد ۱۹۱۹ می نویسد: این ابیات من اثر احساساتی است که از معاهده دولت انگلیس و ایران از طبع من ناشی شده است. از بدو اطلاع از این مساله شب و روز هر گاه راه می‌روم، فرض می‌کنم روی خاکی راه می‌روم که تا دیروز مال من بود و حالا مال دیگری است.

عشقی این قرارداد را معامله فروش ایران به انگلیس نامید و در یکی از شعرهای خود در این زمینه چنین گفت:
رفت شاه و رفت ملک و رفت تاج و رفت تخت
باغبان، زحمت مکش کز ریشه کندند این درخت
میهمانان وثوق الدوله خونخوارند سخت
ای خدا، با خون ما این میهمانی می کنند ...

انگلیسی ها که می کوشیدند تا او را سال ها برای رسیدن به اهداف و منافع خود در این مسوولیت حفظ کنند در این مسیر از هیچ تلاشی فروگذار نبودند به گونه ای که وثوق الدوله به همراه وزرای خود علاوه بر دریافت مبالغ هنگفتی پول در قبال امضای قرارداد، ۲ امتیاز اساسی از دولت انگلیس خواستند: اول-تضمین‌نامه‌ای کتبی از طرف دولت بریتانیا که اگر در نتیجه بسته شدن قرارداد، شورشی در ایران برپاخاست و حکومت وثوق‌الدوله سقوط کرد، دولت انگلیس هر سه وزیر عاقد قرارداد را در یکی از مستملکات خود به عنوان پناهنده سیاسی بپذیرد. دوم-به هر کدام از این پناهندگان سیاسی در طول مدت تبعید (که ممکن بود تا آخر عمرشان طول بکشد) حقوقی برابر عایدات شخصی آن‌ها در ایران پرداخت شود که بتوانند بقیه عمر را در رفاه و آسایش بسر برند. 

این قرارداد چون به تصویب مجلس نرسیده بود با مخالفت عوامل داخلی به ویژه واکنش گسترده آزادیخواهان و مخالفت عوامل خارجی از جمله روسیه، فرانسه و آمریکا روبه رو شد. سرانجام این قرارداد که با خشم شدید افکار عمومی جامعه مواجه شد در زمان مشیرالدوله نخست وزیر بعدی لغو شد. وثوق الدوله بعد از مخالفت های همه جانبه مردم با قرارداد ۱۹۱۹ استعفا و به اروپا مهاجرت کرد که تا ۱۳۰۵خورشیدی به طول انجامید در این سال بود که به ایران بازگشت و در کابینه مستوفی‌الممالک به وزارت عدلیه رسید، همچنین در دوران رژیم پهلوی اول ۲ بار به نمایندگی مجلس رسید و در ۱۳۱۴ خورشیدی به ریاست فرهنگستان ایران برگزیده شد تا اینکه در ۱۳۱۶ خورشیدی به دلیل اختلاف با رضاخان راهی اروپا شد و تا سقوط وی به ایران بازنگشت.

دفاع از قرارداد ننگین ۱۹۱۹

میرزا حسن خان وثوق الدوله برای نخستین بار در ۱۳۰۵خورشیدی زمانی که به عنوان وزیر عدلیه در نظر گرفته  شده بود، فرصت یافت تا از خود دفاع کند. تا اتهام رشوه گرفتن را رد کند اما بسیاری از شواهد برجا مانده بر صحت دریافت رشوه دلالت دارند. به گونه ای که وی به مناسبت خدماتی که انجام داده بود به دریافت نشان از دولت انگلیس نایل شد. وی در دفاع از خود گفته بود: قرارداد ۱۹۱۹ امکان استخدام مستشاران و متخصصان انگلیسی را برای دولت ایران فراهم آورده بود، در حالی که میزان اختیارات آنها را ۲ طرف به اتفاق تعیین می‌کردند و افزود که از ابتدا تاکید شده است که اجرای قطعی قرارداد منوط به تصویب مجلس شورای ملی ایران خواهد بود و هر گاه از نقطه‌نظر احتیاجات، به اجرای بعضی از مواد، شروع شده، محکوم به نسخ بودن آن اقدامات موقتی هم در صورت عدم‌تصویب مجلس بین طرفین مفهوم و مسلم بوده است.» وی همچنین در خصوص رشوه‌ ای که بابت این قرارداد دریافت کرده بود، گفته بود: «راجع به صدوسی هزار لیره همین قدر می‌توانم، عرض کنم که اگر به آقای دکتر مصدق از این بابت چیزی رسیده است، به بنده هم رسیده است و اگر معلوم شود، من همچو وجهی گرفته‌ام، علاوه‌بر آنکه برای غرامت به اضعاف آن حاضرم و تمام اعتراضات آقای دکتر مصدق را بر خود وارد می‌دانم ...»

خاموشی

وثوق الدوله بعد از کناره گیری از سیاست در سال های پایانی عمر خود در اروپا زندگی کرد سپس به ایران بازگشت و در پنجم بهمن ۱۳۲۹ در تهران دیده از جهان فروبست و در قم به خاک سپرده شد.

منابع:

۱- صفایی، ابراهیم؛ رهبران مشروطه، تهران چاپ سوم، خرداد ۱۳۶۳، جاویدان، ج۱، ص۴۱۶
  ۲- بامداد، مهدی؛ شرح حال رجال ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۵۷، زوار، ۱/ ۳۵۰.