نویسنده : سید ابوالحسن مطلبی

معاد از نظر روح و جسم محمدتقی فلسفی سه مجلد (366 - 370 - 357 صفحه وزیری)تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول:1377

کتاب «گفتار فلسفی [در باره] معاد از نظر روح و جسم » که درسه مجلد سامان یافته، شامل سخنرانی های خطیب توانا مرحوم حجه الاسلام والمسلمین فلسفی، است که مطالب علمی و مشکل را بابیانی شیوا و رسا و نافذ و قابل فهم برای عموم بیان کرده تاهر کس به فراخور ذوق خود از آن استفاده کند.

معاد، از مسایل مهمی است که در مکاتب الهی به آن توجه شده واز اصول اساسی شمرده می شود در قرآن کریم، آیات بسیاری در این باره آمده و در اخبار و روایات اسلامی نیز موضوع معاد و حیات پس از مرگ، مورد توجه و تاکید و اهتمام فراوان قرار گرفته است.

معاد ضامن اجرای احکام انبیا است. پاداش و کیفری که در مکتب انبیا - در روز جزا - آمده است، عامل مؤثری در انجام وظایف دینی و الهی است.

در گفتارهای این کتاب - که قسمتی از مطالب آن را مولف محترم در سخنرانی های خود بیان کرده و بعدا با توضیح بیشتری به رشته تحریر در آورده است - از آیات و احادیث با روشی تازه در بحث هااستفاده شده است. همچنین درباره پاره ای از مسایل معاد از منظردینی بحث شده، و علاوه بر آن شواهدی از سخنان دانشمندان آورده شده است. (1)

هر یک از مجلدات این اثر ماندگار در ده فصل تنظیم شده که هرفصل دارای عنوان های متعددی است، برای اطلاع معاد پژوهان معادباور از محتوای کتاب به اجمال، آن را مرور می کنیم:

جلد اول
1) مکتب پیامبران و معاد
برخی از مندرجات این فصل عبارت است از اسلام و روز جزا، مرگ وآغاز حیات نوین، قبول یا رد عالم آخرت، راه ایمان به روز جزا،قیام قیامت و اخبار پیامبران، متقیان و یقین به عالم آخرت،ایمان و گزینش آخرت بر دنیا، انسان و آرزوی خلود، تمایل خلودو حیات اخروی، کیفر ستمکاران، آرامش وجدان، در انتظار روزجزا، الهیون منکر معاد، معاد یا وعده قطعی خدا، آغاز حیات نوین پس از مرگ، پاداش و کیفر آخرت، نادیده گرفتن معنویات.

2) ایمان به معاد و احساس مسوولیت
پاره ای از عناوین این فصل عبارتند از: مکتب پیامبران و ایمان به مبدا و معاد، مردم و ایام زندگی، مرگ از زندگی بهتر، آخرت و حیات جاودان، ایمان به معاد و احساس مسوولیت، نفی معاد وبیهودگی دنیا، مرگ یا ولادت دوم، معیار خوشبختی در آخرت، مقصوداز ایمان به روز جزا، گناهکاران و نامه اعمال، حسابرسی براساس عدل، تزکیه نفس و سعادت ابدی، عشق به شهادت، مرگ در راه خدا، یقین به قیامت و فداکاری.

3) پیرامون فرشتگان
برخی از عناوین این فصل عبارتند از: اولین منزل آخرت، آخرین منزل دنیا، غفلت از مرگ، یاد مرگ و اصلاح درون، کنار رفتن پرده غیب، مشاهدات محتضر باایمان، دیدن فرشتگان، فرشتگان وماموریت های الهی، اداره نظم جهان، وسایط الهی در تدبیر امور،حاملین عرش خدا، مامورین باد و باران، مقام معلوم فرشتگان،درک و آگاهی فرشتگان، مویداتی بر وجود فرشتگان، فرشتگان یاوسایط الهی، مالک واقعی مرگ و حیات، فرشته مرگ و ماموریت الهی مرگ و بازگشت به سوی خدا، فرشتگان رحمت و نقمت، آخرین لحظه زندگی دنیا، محتضر و مشاهده فرشتگان، محتضر و فشار روحی،توبه واقعی قبل از مرگ.

4) روح خدا و حیات جاودان
این فصل شامل این عناوین است: وضع آدمیان بعد از مرگ، تعالی روان و بقای روح، روح یا حقیقت ناشناخته، دنیای امروز و روح بشر، روح یا معیار انسانیت، معانی روح و نفس، قبض روح محتضر،سخنانی بین فرشته و متوفی، انتساب روح به خدا، معنی روح خدا،حالات روح و بدن، پیامبران الهی و بقای روح، مرگ آغاز زندگی،تردید راسل در نفی روح، پیشرفت علم و نظریه روحیون، فلاسفه الهی و نظریه روح، روحیون و دلایل تجربی، رویا و ارتباط باارواح، رویا و روانکاوی، رویا و ضمیر باطن، کشف واقعیت پنهان.

5) مرگ و آغاز زندگی آخرت
برخی از زیرمجموعه های این فصل عبارتند از: آیا مرگ امر عدمی است؟، نعمت مرگ در کنار حیات، همانندی مرگ و خواب، آثار حیات و مرگ، عمل حکیمانه مرگ، شداید سنگین مرگ، راه یافتن به عالم غیب، شدت فشار در حال احتضار، معنی آمادگی برای مرگ، بشر وگریز از مرگ، حالت احتضار و تیرگی عقل، مرگ در نظر افرادباایمان، ترس بر اثر جهل، منشا ترس از مرگ، تفاوت ترس مؤمن وکافر، آگاهی از سرنوشت، مؤمنین گناهکار، ندامت بی اثر، لحظات مرگ و توجه به رحمت حق.

6) محاسبه نفس و احیای انسانیت
در این فصل، گزیده ای از عنوان ها عبارتند از: مقایسه نقد عمر وسرمایه شرکت، محتضر و مشاهده نامه عمل، رسیدگی به حساب های مالی، رسیدگی به حساب نفس، حسابرسی روزانه، رهایی از حساب قیامت.

7) اسلام و تعدیل احترام اموات
برخی از عنوان های این فصل عبارتند از: به خاک سپردن مردگان،سوزاندن اجساد، تحدید احترام متوفی، قبر از نظر رحمت و عذاب،عذاب نامشهود قبر، سعدبن معاذ و فشار قبر، پاداش مؤمنین درقبر، پیرامون سؤال قبر، شناخت قبر، مرگ و جداشدن روح از جسم،مقصود از فشار قبر.

8) عالم برزخ و بطلان تناسخ
در این فصل این مباحث آمده است: برزخ یا عالم بعد از مرگ،ثواب و عقاب برزخی، عذاب پیش از قیامت، دانشمندان و بطلان تناسخ، تناسخ و برگشت به دنیا، تناسخ از نظر مکتب اسلام، بطلان تناسخ از نظر دین و علم، مؤمن و نعمت های برزخی، مشرک و عذاب برزخی، مصاحب متوفی در قبر، تفاوت عالم برزخ و قیامت، والدین و فرزند صالح، بهره متوفی در عالم برزخ، وصیت پیش از مرگ.

9) غیب مطلق و غیب نسبی
گزیده ای از عناوین این فصل عبارتند از: واقعیت های نامحسوس،غیب مطلق و نسبی دین، آرزوی مؤمن در برزخ، غیب قیامت برای برزخیان، ناآگاهی مردم از فردای خود، نشاط و شادی بر اثربی خبری، رویاهای صادقه و ارایه غیب، مدعیان غیبگو، زیان جادوگری و نظایر آن، فریبکاران و اغفال مردم، مرگ و شهود عالم برزخ، فالگیری و غیبگویی، ارتباط روح در عالم رویا، تالاراحضار روح، حضور روح سعدی!

10) جهان هستی نه ازلی است و نه ابدی
برخی از مباحث فصل پایانی جلد اول بدین قرار است: پایان دنیاپیش از قیامت، آغاز و انجام آفریده ها، آفریدگار بی آغاز وانجام، عمر تقریبی اجرام کیهانی، وزن خورشید، عمر گذشته وآینده خورشید، پایان عمر منظومه شمسی، پایان عمر کوه ها ودریاها، انقراض ناگهانی عالم، اقسام نظریه های علمی، خورشید ونظریه لاپلاس، علم آفریدگار به آفریده های خود، بی خبری در آفرینش انسان و جهان، آینده زمین و ناآگاهی بشر، مرگ ناگهانی خورشید.

جلد دوم
11) پایان عمر دنیا
فهرست گونه ای از عناوین فصل اول از جلد دوم چنین است: کیهان وآغاز و انجام آن، انقراض جهان و پایان نسل بشر، انفجار ستاره در فضا، فرو ریختن ستارگان، انفجارهای عظیم کیهانی، عامل مرگ در انقراض عالم، صیحه مرگبار و انقراض جهان، صیحه دوم در روزحشر، به هم ریختن کوه ها و ساختمان ها، صور اسرافیل چیست؟،تفاوت مرگ موحد و مشرک، هلاک سماواتیان و ارضیان، صیحه شدید ولرزنده، روز سخت و طاقت فرسا.

12) حیات اخروی و نظام نوین
برخی از عناوین این فصل عبارتند از: نفخه انقراض عالم، زلزله وحشت زا و عظیم، بیرون آمدن مرده از شکم خاک، آخرت و حیات مطلق، سخن گفتن زمین، آخرت و تکامل انسان، قیامت و ظاهر شدن باطن ها، حشر بداخلاقان به صورت حیوان، صورت خوک و میمون، افرادبی دست و پا، آنان که با شکم راه می روند، معیار تفاوت شکل ها.

13) معاد و جهان بینی های مختلف
مباحثی از این فصل عبارتند از: جهان بینی مادی، نفی روح جاودان، پاسخ قرآن به منکرین معاد، نظریه هایی در باره معاد، معاد جسمانی و روحانی، شبهه آکل و ماکول، معاد جسمانی به ضرورت دین، مجازات جسمی.

14) تبدیل قوانین تکوینی، تجسم اعمال
شماری از موضوعات این فصل عبارتند از: جهان و قوانین تکوینی،انسان وقوانین تشریعی، انقراض عالم و نسخ قوانین، تفاوت حیات در دنیا و آخرت، نعمت های بهشت، تجسم اعمال، عالم برزخ و تمثل عمل، زیبایی اعمال خوب، پیرامون دیدن اعمال، تجسم اخلاق، دانش امروز و تجسم عمل، آشکار شدن اعمال.

15) قرآن و اسامی قیامت
برخی از عنوان های این فصل عبارتند از: روز طاقت فرسا، روز حق و عدالت، روز حق و حتمی الوقوع، روز جداشدن گروه ها، روز جداشدن پاکان از ناپاکان، گروه سیه رویان، چهره های باطراوت، روزحسرت و ندامت، خطر همنشین بد، روز خسران، تلاقی اهل آسمان وزمین، قیامت یا روز مظلوم، روز گردآمدن همه انسان ها، غبن درمعامله محشر، تجارت زیان آور، روز وقوف و آگاهی، روز زوال قدرت ها.

16) قیامت و مواقف حساب
عناوینی از این فصل عبارتند از: عالم خواب و بیداری، بیداری وحشت زا، دعوت هراس انگیز، ترس از کیفر اعمال، انقطاع وسایل دنیوی، نامه سیاه، مجازات ذلت بار، وقوف در موقف، روز پنجاه هزار سال، دیون مالی مردم، شهید و دین مالی، سؤال از عمر وجوانی، سؤال از امور مالی، ناراحتی مدیون پس از مرگ، حب اهل بیت(علیهم السلام)، اولین سؤال پس از مرگ، سؤال از همنشین،مواخذه در مورد حیوانات، کفران نعمت و ستم به جامعه.

17) قیامت و کیفر ستمکاران
در این فصل، به این مباحث پرداخته شده است: آزادی بشر دردنیا، ظالم در صحنه قیامت، محکمه عدل الهی، دین خدا یا راه رستگاری، قیامت و پرونده اعمال، امحا و اثبات عمل، ثبت اعمال مردم، سنت خوب و بد، خیر و شر بعد از مرگ، آثار برجای مانده،صدقه برای درگذشتگان، دعای فرزند صالح، عمل خیر فرزندان، نجات پدر گرفتار، مشترکات فرد و امت، اجل فرد و امت، محاکمه فرد وامت، نامه عمل امت، صحیفه عمل یا کتاب روح، کتاب ابرار و کتاب فجار.

18) نیت و ارزیابی اعمال
برخی از عناوین این فصل عبارتند از: انتظار پاداش از خدا،خدمت به خلق برای خدا، خدمت برای هوی، خلوص نیت و پاداش اخروی، عبادت برای ریا، معنای خلوص عمل، مراتب و درجات خلوص،آفت پذیری اعمال صالحه، حبط عمل بر اثر انحراف، عوامل متفاوت حبط اعمال، پاک شدن گناهان، تکفیر گناهان بر اثر شهادت، توبه دل و زبان، حرکت بین خوف و رجا، تاثیر نفس و بدن در یکدیگر،تثبیت سعادت و شقاوت.

19) قیامت و حکومت عدل الهی
در این فصل این عناوین آمده است: قیامت و اقامه حق،فرمانروایی روز جزا، حکم بر اساس حق و عدل، منشا بیدادگری، ذات مبری از ستم، بی اثر شدن وسایل دنیوی (بستگی ها، قرابت ها،پدران و فرزندان، مال و اولاد) وسایلی در دنیای امروز، فیلمبرداری از صحنه جرم، دستگاه ضبط صوت، شهادت جوارح گناهکاران، اعتراض مجرمین به جوارح خود، پاسخ جوارح به مجرمین، دروغ گویان در دنیا و آخرت، شاهد گناه، خود قاضی روزجزااست، مشترکات افراد و امت ها، امامان گواه امت، شهادت فرشتگان، شهادت زمین، شهادت مسجد برای نمازگزار، شهادت روزها،شهادت نعمت ها.

20) امید به رحمت یا حسن ظن به خدا
آخرین فصل جلد دوم شامل این عنوان ها است: قیامت و احکام الهی،عدل الهی و محاسبه دقیق، حسن ظن به خدا، بهترین وسیله جلب رحمت، خطر گمان بد به خدا، خطر نومیدی، موازنه خوف و رجا،خودسری و غرور به نام امید، شناخت امید بر معیار اسلام، دعوت بر اساس بشارت و انذار، امید به رحمت و ترس از عذاب، معنای حسن ظن به خدا، ترس از خدا یعنی ترس از گناه، ترس از دادستان عادل، اولیای دین و توصیه بیم و امید.

جلد سوم
21) مکتب پیامبران وایمان به غیب
این کتاب ارجمند به این عناوین و مباحث پرداخته است:

برخی از عنوان های فصل اول از جلد سوم ایمان به غیب، موسی ودعوت فرعون، بنی اسرائیل و کفران نعمت، گوساله پرستی بنی اسرائیل، روز رستاخیز، مشهود شدن فرشتگان، عالم آخرت در ادیان الهی، فرو ریختن پرده ها، قیام قیامت، واکنش دوستی های گناه آلود، دوستی اتقیا و پاکان، اثر دوستی های عمیق، اطاعت ازمخلوق در معصیت خالق، دقت در انتخاب رفیق، رفاقت های پاک صادقانه، مسلمانان بی تفاوت [(بی اعتنا)].

22) کلمه توحید و رستگاری
در این فصل این عناوین آمده است: پیامبران و انسان سازی،ایمان به خدا بزرگترین عامل نجات، معنی کلمه توحید، رابطه توحید با رستگاری، شروط کلمه توحید، توحید در پرستش، مدعیان پاکدلی، پاکدلان بی ادعا، فرزندان در آخرالزمان، معرفت امام برحق، ایمان به قرآن و ولایت علی(ع).

23) قیامت یا روز حساب
فهرست برخی از مباحث این فصل عبارتند از: قیامت یا روز حساب،محاسبه نیت ها، اصحاب یمین و شمال، نامه اعمال در دست ها، اثریک عمل خالص، مراقبت در یک خوی پسندیده، تکرار گناه و خطرارتداد، به فردای خود بیندیش، دستور محاسبه نفس، خرده گیری درحساب، عظیم ترین ساعت در دنیا و آخرت، اسلام و حرمت خودکشی

24) نظام تکوین و تشریع
تعدادی از عناوین این فصل عبارتند از: سنجش اعمال خوب و بد،موازنه در نظام کیهان، آسمان ها و میزان، اندازه گیری درآفریده ها، پیامبران و میزان تشریعی، میزان و سخنان مفسرین،موازین تشریع، قیامت و میزان عدل، معنی سنجش اعمال، سنجش ملکات نفسانی، علی(ع) میزان اعمال.

25) حشر پاکان و ناپاکان
در این فصل به این مباحث پرداخته شده است: تمیزخوبان از بدان،قیامت و فرو ریختن پرده ها، نورانیت بر مقیاس اعمال، روسیاهان در محشر، علایم سعدا و اشقیا، نگرانی اهل محشر از حسابرسی دقیق، موقف قضای دیون، چگونگی تصفیه حساب ها، گروه محروم ازمغفرت.

26) صراط دنیا و صراط آخرت
برخی از مباحث این فصل عبارتند از: صراط در روز جزا، از موباریکتر و از شمشیر برنده تر، مقایسه صراط دنیا و آخرت، عبوراز صراط بر معیار اعمال، مشترکات صراط دنیا و آخرت، ایمان به صراط و احساس مسوولیت.

27) شفاعت در نظام تکوین و تشریع
از جمله مباحث این فصل این عناوین است: بحث شفاعت بین علما،شافع کیست و شفاعت چیست؟ شفاعت تکوینی و تشریعی، طبیب یا شفیع شفا، آیا بیمارستان کانون شرک است؟!

28) بهشت و دوزخ
شماری از عنوان های این فصل عبارتند از: بهشت و دوزخ،معادشناسی از کتاب و سنت، غرس درختان در بهشت، روز انقراض عالم، تحول جهان به دود و آتش، برگشت به آغاز خلقت، ابرهای گازی شکل، ماده اولیه جهان، آفرینش جهان نوین، وسعت بهشت برین، گشوده شدن درهای دوزخ، غرفه های بهشت، مشاهده جایگاه ها.

29) بهشتیان و دوزخیان
در این فصل این موضوعات آورده شده است: بهشتیان و دوزخیان،لزوم تعدیل غرایز، شادی پایدار و مداوم، جوانی نافرسودنی،کفار معاند و عذاب دائم، شیعه و شروط آن، بازداشتی های موقت،گروه مخلد در عذاب، خشم دوزخ به دوزخیان، افسوس دوزخیان برگذشته، سلام با محبت بهشتیان.

30) تهیه زاد برای سفر آخرت
در این فصل که پایان بخش کتاب و آخرین فصل جلد سوم است این عناوین آمده است: روح خدا در کالبد آدم، انتقال به عالم نامشهود، رابطه آخرت با دنیا، انسان و سعادت دو جهان ، انسان بصیر و اندیشه آخرت، برگرفتن زاد از دنیا، مرگ یا آغاز سفرآخرت، ناآگاهی مسافر از زمان حرکت، تقوا یا بهترین توشه آخرت،ذخیره قیامت در خدمت به خلق، افسوس مال داران در قیامت، پاداش خدمتگزاران خلق، بدترین ذخیره برای معاد، منت گذاردن و آزاردادن، ابطال عمل با منت و آزار. بدین سان این «سفر قیم » به پایان می رسد و با مرور و عناوینی که گذشت خواننده گرامی به خوبی در می یابد که با مطالعه این کتاب ارزشمند چه سوغات گرانبهایی از این سفر نصیبش می شود. آنان که توفیق حضور درمجالس سخنرانی واعظ شهیر و بلند آوازه این مرز و بوم رانداشته اند، می توانند با خواندن این اثر سودمند خود را در پای منبرهای ایشان در باره معاد بیابند و از امتیازات و اوصافی که منبرهایش داشته بهره برند.

از دیگر امتیازات سخنرانی های مرحوم فلسفی که در این کتاب وسایر آثارش تجلی کرده است به روز بودن سخنان او و عالم به زمان خویش بودن او است و بر پایه این اصل مهم در آیین سخنرانی که در این روایت امام صادق(ع) آمده: «العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس » (2) سخن رانده است.

وضعیت چاپ
ناشر محترم با چاپ این اثر گرانسنگ گامی بلند در طریق معادشناسی و معاد باوری که نیاز روز نیز هست برداشته است و بااین کار سترگ، سخنرانی های استاد را در صفحه تاریخ ماندگارنموده سعی اش مشکور و اجرش موفور باد ولی با این همه سعی و تلاش ستودنی نواقصی فنی و چاپی - بر اثر کم دقتی در چاپ کتاب رخ نموده که امید است در چاپ های بعدی اصلاح شوداز جمله:

در یک بررسی سطحی و غیرموشکافانه خطاهایی از قبیل اشتباهات درمتن آیه، ناصحیح بودن اعراب، ارجاع به منابع دست چندم، تفکیک نشدن پی نوشت از متن، مشهود است لطفا این موارد را ببینید:

جلد اول، صفحات 5، 11، 12،13، 70،76،77،83،247 و 258.

جلد دوم، صفحات 11، 12، 25، 41،113، 115،119، 145-147،163،174، 184، 230،249، و 350. جلد سوم صفحات 7، 32، 81، 116،120،133،173، 181،187، 212 و 218.

اشتباه عمده دیگری که احیانا ناشی از کم توجه ای در صفحه بندی ویا صحافی بوده باعث شده که حداقل یک صفحه و یا حتی اوراقی ازکتاب (جلد دوم) افتاده باشد و عجیب این که صفحه 309 جلد سوم عینا جایگزین صفحه 309 جلد دوم شده با مطالعه آخرین سطر صفحه 308 جلد دوم و ناتمام ماندن جمله و مقایسه صفحه 309 جلد دوم وص 309 جلد سوم این کاستی و اسقاط احتمالی صفحاتی از جلد دوم معلوم می شود.

پایان هر جلد، فهارسی ناشیانه و غیر فنی آورده شده و از فهرست آیات و روایات تهی است در فهرست اعلام زیر عنوان «کتب،نشریات » به حرف «ق » که می رسد کلمه قرآن را فهرست کرده پس از آن سوره به این صورت: سوره (2): 2، 10... سوره (3):187،225...که هیچ مشکلی را حل نمی کند. بنابراین پیشنهاد می شود فهرستی فنی و جامع از کل کتاب و فقط در پایان جلد سوم تنظیم و ارایه شود. والسلام ولله الحمد.

پی نوشت ها:

1- اقتباس از مقدمه ناشر.

2- تحف العقول تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، موسسه النشرالاسلامی، چ 2، 1404 ق. ص 356.