ادبیات یکی از تاثیرگذارترین ابزار در تربیت و آموزش و پرورش کودکان به شمار می رود. اهمیت آن زمانی آشکارتر می‌شود که بدانیم کودکان امروز بزرگسالان و پدران و مادران آینده خواهند بود،  هر چه به مسایل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی این گروه بیشتر توجه شود در آینده با افراد متعهد، مسوولیت‌پذیر و آگاه تری مواجه خواهیم بود. در این میان برخی از نویسندگان هستند که خدمات بی‌بدیلی در این حوزه انجام داده‌اند و باعث پرورش فکر، خلاقیت و نبوغ در کودکان شده‌اند، یکی از این افراد عباس یمینی شریف است که از نخستین افرادی بود که پا به عرصه خدمت و فعالیت در حوزه ادبیات کودک گذاشت.

عباس یمینی شریف در  یکم خرداد ۱۲۹۸ خورشیدی در محله پامنار تهران دیده به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی را در دبستان انتصاریه و شاهپور تجریش فرا گرفت و دوره متوسطه را در دارالفنون و دانشسرای مقدماتی به پایان رساند. کودکی یمینی در روستای دربند سپری شد و از همان دوران کودکی علاقه خود را به شعر نشان داد و با دیوان‌های سعدی، حافظ و مولوی و نیز روزنامه‌ و مجله های مختلف ادبی انس گرفت. اما آنچه شاید ذوق شاعری را در او بیدار کرد، آشنایی اش با محمد فرخی یزدی، شاعر پرشور و آزادی‌خواه بود. یمینی شریف اشعار فرخی یزدی را با کمک آوازخوانی که بی سواد بود، برای اهالی روستا می خواند. او خود می‌نویسد: «فرخی آوازخوانی را استخدام کرده بود که اشعار سیاسی و انتقادی او را در باغی که بر روی کوه مشرف به رودخانه و جاده دربند بود، شب‌های جمعه و شب‌های شنبه، که جمعیت فراوانی برای تفریح در دره‌ دربند و سربند به آن‌جا می‌آمدند، به صورت آواز بخواند و پیام او را به گوش مردم برساند. آوازخوان سواد نداشت و چون من در آن موقع کودکی ۱۰ ساله بودم و می‌توانستم شعرها را بخوانم، فرخی آن‌ها را به من می‌داد و من در کنار آن آوازخوان که در بلندترین محل باغ مشرف به رودخانه دربند می‌نشست، می‌نشستم و شعرها را از روی دست‌نویس‌های فرخی آهسته می‌خواندم و او آن‌ها را با صدایی رسا، که چند بار در کوهستان می‌پیچید، می‌خواند و دره‌ دربند را در شور و حالی فرو می‌برد.»(۱)

 

یمینی  سرودن برای کودکان را هنگامی آغاز کرد که در دانشسرای مقدماتی آموزگاری با ادبیات کودکان دیگر کشورها آشنا شد، وی در آنجا با دیدن کتاب‌های کودکان خارجی به این باور رسید که باید آثار ویژه ای برای کودکان و نوجوانان به زبان ساده و روان نوشته ‌شود. بنابراین تصمیم گرفت به ترجمه کتاب و سرودن شعر ویژه‌ کودکان بپردازد. یمینی ادبیات را به عنوان رشته دانشگاهی انتخاب و توانست تا مقطع دکتری در این رشته تحصیل کند. همچنین یمینی در ۱۳۳۲ خورشیدی با بورس دولتی به امریکا اعزام شد و یک سال در دانشگاه کلمبیا به تحصیل دوره تخصصی در آموزش کودکان پرداخت و درجه فوق لیسانس دریافت کرد.

فعالیت در حوزه کودک و نوجوان

از یمینی آثار ارزشمندی برای کودکان و نوجوانان بر جای مانده است. وی بیش از ۳۰ کتاب برای کودکان دارد. برخی از این آثار از کانون های ادبی و فرهنگی ایرانی و بین المللی جوایزی دریافت کرده است. شهرت یمینی و جوایز متعددی که دریافت کرد، باعث شد که سروده هایش به کتاب های درسی دوره دبستان راه یابد. یمینی در ۱۳۲۱ خورشیدی نخستین شعر خود را برای کودکان در مجله «نونهالان» منتشر کرد. او خود در این باره می گوید: «از آن پس هرگز نمی‌خواستم درباره‌ چیزی جز درباره‌ کودک بیندیشم، چیز بنویسم و شعر و سخن بگویم» برخی از اشعار او آن چنان در میان دو نسل از کودکان رایج شده است که هنوز هم در خاطره‌ بسیاری باقی مانده.(۲)

من یار مهربانم

دانا و خوش بیانم

گویم سخن فراوان

با آنکه بی زبانم

پندت دهم فراوان

من یار پند دانم

من دوستی هنرمند

با سود و بی زیانم

 

ماندگارترین شعری را که تا کنون بارها و بارها خوانده ایم :

ما گل های خندانیم        

فرزندان ایرانیم

ایران پاک خود را         

مانند جان می دانیم

ما باید دانا باشیم         

 هشیار و بینا باشیم

از بهر حفظ ایران        

باید توانا باشیم

آباد باشی ای ایران     

 آزاد باشی ای ایران

از ما فرزندان خود      

 دلشاد باشی ای ایران

در حقیقت باید عباس یمینی شریف را نخستین شاعر کودک در ایران دانست. او جز شعر کودکانه نسروده و جز به کودک فکر نکرد. او خود در این باره می‌گوید: «پنجاه سال پیش که به سرودن شعر برای کودکان و نوجوانان پرداختم، شخص دیگری به نام شاعر کودکان وجود نداشت. تنها چند شاعر مانند ایرج میرزا، یحیی دولت‌آبادی، مهدی قلی خان هدایت، ملک‌الشعرای بهار، حبیب یغمایی، پروین اعتصامی، گل گلاب و یکی دو تن دیگر چند شعری برای کودکان سروده بودند.»

او تنها شاعری است که بیش‌ترین تعداد از اشعار او در طول بیش از ۵۵ سال به طور مرتب در کتاب‌های دبستانی آمده است؛ تا جایی که هم اکنون نیز در کتاب‌های فارسی دبستان شعر او وجود دارد. از دیگر آثار او می‌توان به کتاب‌های اول دبستان، نیم قرن در باغ شعر کودکان، آوای نوگلان، آه ایران عزیز، داستان عروسک، کتاب توکا،  شعر با الفبا، باغ دوستی، ‌ پلنگ یکه تاز و... اشاره کرد. این شاعر توانا علاوه بر سرودن شعر فعالیت های ادبی متنوعی از جمله نوشتن قصه‌های منظوم، نمایش‌نامه‌های کودکانه، ترجمه اشعار کودکانه خارجی به فارسی، ‌قصه‌ها و نمایش‌نامه‌های منثور، ترجمه‌ داستان، ‌مطالب علمی و مطالب اجتماعی و نوشتن کتاب اول ابتدایی را انجام داد.

 

 

برخی از ویژگی‌ها و اهمیت فعالیت‌های یمینی شریف

شعرهای کودکانه‌ عباس یمینی شریف نقطه‌ عطفی در شعر کودکانه‌ ایران است، چراکه او علاوه بر سرودن شعر برای کودکان، ‌ دارای نظریه و به تعبیری تئوری شعر بود. وی با پیگیری و مداومت پنجاه ساله خویش توانست شعر و ادبیات کودکان را با زبانی شیرین و ساده و با مضمون هایی آموزنده، پاک و در قالب هایی مناسب بنویسد و گسترش دهد و راه را برای رهروان ادبیات کودک هموار سازد. او شعر کودک را نه تنها از لحاظ لفظ بلکه از نظر معنی و مضمون ساده، گویا و متناسب با فهم و تصور کودکان می سرود و شعر کودک را از حالت ترجمه اشعار کودکان خارجی در آورد و به شکلی موزون و هماهنگ با روحیه و فطرت کودکان ایران سازگار ساخت.

خدمتی که عباس یمینی به ادبیات کودک انجام داد از این نظر ارزشمند است که زیربنای تحولات ذهنی، فکری، اجتماعی و علمی آینده کشوری از دوران کودکی است، بنابراین یمینی با تلاش خستگی ناپذیر خود سعی کرد که ادبیات کودک را به ویژه در زمینه شعر به شکلی علمی و مطابق با روحیات کودکان با زبانی ساده، گیرا و خوش آهنگ تعالی ببخشد. باید توجه داشت که ساختن شعر برای کودکان بسیار دشوار و حساس است. بنابراین باید شعرهای کودکانه‌ عباس یمینی شریف را نقطه‌ عطفی در شعر کودکانه‌ ایران دانست. (۳)

توران میرهادی استاد ادبیات کودکان، نویسنده و متخصص آموزش و پرورش که سابقه‌ دوستی و همکاری با یمینی‌شریف دارد در ارتباط با او چنین می‌گوید: «عباس یمینی شریف در مدرسه و مکتب درس خوانده است و با ابعاد اندیشه‌های خاص و عام، نو و کهنه آشناست. محیط پرورش او خیلی زود، او را با افکار ضد ظلم آشنا می‌کند و چنین است که ۵۰ سال از ۷۰ سال زندگی پربار خود را وقف کودکان و نوجوانان، یعنی بی‌دفاع‌ترین و مظلوم‌ترین افراد کشورمان می‌کند و تا لحظه‌های پایان زندگی حتی زمانی که به مرگ می‌اندیشد، ابتدا به کودکان فکر می‌کند: من نغمه‌سرای کودکانم»

 

 فعالیت‌های فرهنگی و اجرایی 

 یمینی شریف باور داشت که باید شیوه‌ آموزش خواندن و نوشتن در ایران دگرگون شود به همین دلیل کتاب اول دبستان به نام «دارا و آذر» را که سال‌ها، نخستین کتاب آموزشی کودکان ایران به شمار می‌رفت، تالیف و برای تحقق این باور، دبستان روش نو را تاسیس کرد. یمینی این مدرسه را در ۱۳۳۴خورشیدی با همسرش توران مقومی پایه گذاشت که بعدها این مجموعه آموزشی با گسترش حوزه فعالیت خود، پرورش دانش آموزان را از کودکستان تا پایان دوره راهنمایی پوشش داد. هومن یمینی شریف در خصوص اینکه پدرش معلمان «روش‌نو» را چگونه انتخاب می‌کرد؟ می‌گوید: پدرم به ویژه در مورد رفتار آموزگاران با شاگردان حساس بود. از میان معلمان که معرفی می‌شدند، می‌کوشید که علاوه بر توانایی‌های آموزشی آن‌ها، کیفیت رفتارشان را در نظر بگیرد. براساس قانون «ایجاد مدارس ملی»، معلمان درس های رسمی که در استخدام وزارت فرهنگ بودند به عنوان «مأمور» در اختیار مدارس ملی قرار می‌گرفتند و حقوق آنها از طرف وزارت فرهنگ پرداخت می‌شد و این بزرگترین کمکی بود که به مدارس ملی می‌کردند و این یکی از دلایل اصلی در شکل‌گیری مدارس بسیار خوب بود.

 

 

همایون یمینی شریف همچنین در خصوص روش برخورد پدرش با دانش‌آموزان می‌گوید: در دفتر پدر من ۲ تابلو نصب شده بود که وقتی من و دیگر دانش‌آموزان به دفتر می‌رفتیم، این تابلوها جلوی چشم ما بود و نوشته‌های آن در ذهنمان حک شده است. بعدها از شاگردان دیگر هم تعریف این مشاهده شان را شنیدم. یکی تابلوی شعر «درس معلم ار بود زمزمه محبتی ـ جمعه به مکتب آورد طفل گریزپای را» بود و تابلو دوم این عبارت بود: «طفل را با طفل مقایسه نمی‌کنند، امروز هر شخص را با دیروز خود او می‌سنجند.»

این شعرها  کار اصلی پدرم بود. به نظر او، باید کاری کرد که دانش آموز علاقمند به درس و مدرسه شود، نه اینکه با تنبیه، تهدید، زور و ترس درس بخواند؛ و یکی دیگر این که، دانش‌آموزان را به منظور تشویق یا تحریک و تنبیه نباید با هم مقایسه کرد. معیار پیشرفت هر دانش‌آموز، وضعیت گذشته خود اوست. یک خصوصیت خوب پدرم این بود که به سخنان دانش‌آموزان با دقت توجه می‌کرد و به دانش‌آموز احترام می‌گذاشت و برای آنها حقوقی قائل بود. افرادی که شاگرد او بودند، بعدها نوشتند که عباس یمینی شریف با دانش‌آموزان مثل یک انسان برخورد می‌کرد و به صحبت‌های آنان گوش می‌داد. آن موقع کمتر به حرف بچه‌ها گوش می‌کردند. وقتی بچه‌ای به خاطر ضعف یادگیری یا انضباطی به دفتر او فرستاده می‌شد، ابتدا به صحبت‌های او خوب گوش می‌کرد تا به مشکل و علت آن از دیدگاه دانش‌آموز پی ببرد. به معلم‌ها توصیه می‌کرد که به بچه‌ به عنوان یک انسان نگاه کنند، نه به عنوان یک حیوان کوچکی که باید با چوب و ترکه ادبش کرد. در گذشته تنبیه بدنی مرسوم و معمول بود. خشونت و ترساندن ابزار اصلی کار بود.

یمینی به نگارش کتاب سوادآموزی به بزرگ‌سالان برای کلاس‌های پیکار با بی‌سوادی نیز پرداخت، بنیانگذاری جایزه ادبی عباس یمینی شریف برای تشویق نویسندگان و تصویرگران ایرانی از دیگر اقدامات وی بود. از دیگر فعالیت های فرهنگی یمینی می توان به نویسندگی در مجلات اشاره کرد. به پیشنهاد یمینی بود که مجله کیهان بچه‌ها از طرف مؤسسه کیهان انتشار یافت، وی تا ۱۳۵۸ خورشیدی با موسسه کیهان همکاری داشت. علاوه بر اینها یمینی از بنیان گذاران شورای کتاب کودک و انجمن پژوهش های آموزشی پویا بود و سردبیری و مدیریت شماری از مجله های کودکان را نیز بر عهده داشت از جمله وی سردبیری مجله بازی کودکان را بر عهده گرفت و خود موسس این مجله بود.

او مدتی مدیریت مجله های دانش آموز و سازمان جوانان شیر و خورشید سرخ را نیز ‌به عهده داشت.  این نویسنده تاثیرگذار حوزه ادبیات کودک در ١٣٤١ خورشیدی به دعوت توران میرهادی در تاسیس شورای کتاب کودک شرکت کرد و تا پایان عمر حامی این نهاد ارزشمند برای ترویج ادبیات و کتابخوانی در میان کودکان ایران بود. شورای کتاب کودک سازمانی فرهنگی – پژوهشی، غیردولتی و غیرانتفاعی است که در حوزۀ ادبیات کودک و نوجوان فعالیت می کند و اعضای آن نیروهای داوطلب هستند.

 

 

خاموشی

سرانجام این نویسنده محبوب و فعال در حوزه  ادبیات کودک بعد از نیم سده گشت و گذار در باغ شعر کودکان  در  ۱۳۶۸ خورشیدی در حالی که تنها ۶۹ سال داشت، بر اثر ابتلا به بیماری سرطان دیده از جهان فروبست. (۴)

منابع

۱- تاریخ ادبیات کودکان و نوجوانان (جلد ششم)، محمد هادی محمدی، زهره قائینی. نشر چیستا:۱۳۸۶.ص۷۸۶.

۲- برای اطلاعات بیشتر در خصوص زندگی نامه عباس یمینی شریف ر. ک. یمینی شریف، عباس، نیم قرن در باغ شعر کودکان، نوبت هفتم، تهران: روش نو، ۱۳۸۴.

۳- همان

۴- عباس یمینی شریف آنچه بود، آنچه هست، هومن ظریف، انتشارات اندیشه عصر، تهران، ۱۳۹۷