کار مورخان بررسی عالمانه رخدادها و گزارش، یافته های این علم است و آنان از طریق تبیین، علت یابی و تحلیل به حکمت و ریشه یابی، چرایی وقوع یک رخداد می رسند. باستانی پاریزی علاوه بر این ویژگی، طنز را بستر مناسبی برای رسیدن به حکمت رخدادها یافته بود. بنابراین او به وسیله استفاده بجا و درست از طنز از ورای رخدادها به باطن آنها می رسید و از این رهگذر کار مورخانه او، اگر نگوییم بی‌نظیر بود به درستی کم نظیر است. تعبیر زیبایی باستانی دارد که من شربت تلخ تاریخ را به شهد شیرین طنز ادبیات و شعر می‌آمیزم و این داروی مورد نیاز جامعه (تاریخ) را با حلاوت به کام مردم می رسانم و به همین دلیل است که او موفق شد تا تاریخ را به میان مردم ببرد. باستانی با وجود گستردگی دانش و توانایی های بی نظیرش در علم تاریخ، ادبیات و شعر، جامعه و سیاست شناسی بی تکلف است. کتاب او را از هرکجا که باز کنی، بعد از مدت اندکی مطالعه به یک رشته محکمی دست می یابی که برایت جالب و پیگیر است و به همین دلیل است که استادان بزرگ تاریخ بر این باورند که مقالات باستانی پر است از مطالب بسیار اما نکات نغز و قابل تامل. این بخشی از سخنان غلامرضا ظریفیان استاد تاریخ اسلام و از شاگردان باستانی پاریزی در توصیف ویژگی‌های آثار این مورخ پرکار است.

کتابشناسی آثار محمد ابراهیم باستانی پاریزی

باستانی پاریزی تعلق خاطری ستودنی به تاریخ، جغرافیا، حوادث محلی و شناساندن زندگی عادی و عمومی مردم داشت. این توجه و تکیه بر هویت ملی و محلی باعث پیشرفت روزافزون وی شد به گونه‌ای که وی علاوه بر تربیت شاگردانی در عرصه‌های علمی، بیش از ۷۰ جلد کتاب از خود به یادگار گذاشت. در ادامه ضمن نام بردن از آثار وی به بررسی و معرفی مشهورترین این آثار می‌پردازیم: راهنمای آثار تاریخی کرمان، تاریخ کرمان، سلجوقیان و غز در کرمان، فرماندهان کرمان، گنجعلی خان، وادی هفت واد، تاریخ شاهی قراختائیان، تذکره صفویه کرمان، خاتون هفت قلعه، آسیای هفت سنگ، نای هفت بند، اژدهای هفت سر، کوچه هفت پیچ، زیر این هفت آسمان، سنگ هفت قلم، هشت الهفت، یادبود من (مجموعه شعر)، ذوالقرنین یا کوروش کبیر، یاد و یادبود (مجموعه شعر، چاپ دوم)، محیط سیاسی و زندگی مشیرالدوله،  تلاش آزادی، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، ‌ شاهنامه آخرش خوش است، حماسه کویر، نون جو و دوغ گو، فرمانفرمای عالم، از سیر تا پیاز، مار در بتکده کهنه، کلاه گوشه نوشین روان، حضورستان، هزارستان و ... از جمله آثار این ادیب و مورخ نامدار هستند که به چاپ های متعدد رسیدند در واقع آنچه از باستانی پاریزی در عرصه تاریخ پژوهی و نویسندگی معاصر چهره‌ای بی نظیر به تصویر کشیده، سبک نوین، بیان طنزگونه و نیز قلم روان و پرکشش او در آثار پرشمار این فرهیخته ایرانی است. از میان کتاب های بالا یکی از جذاب ترین آثار پاریزی، سفرنامه از پاریز تا پاریس است.

از پاریز تا پاریس شرح مسافرت باستانی پاریزی به شرق و غرب کره‌ خاک

 از آنجایی که محل تولد این نویسنده روستای پاریز کرمان است، اسم این کتاب برگرفته از این روستا است. این کتاب مجموع چند سفرنامه با نام‌های در کنار فرات: سفرنامه عراق، جشن هنر: سفرنامه شیراز، در خاک پاک، شهر تبریز و کوی گلستان: سفرنامه تبریز، پرده‌هایی از میان‌پرده: سفرنامه رومانی، هزاره بیهقی: سفرنامه مشهد، از پاریز تا پاریس: سفرنامه اروپا و کنگره‌ای در اکسفورد است. در بخشی از مقدمه چاپ هفتم این کتاب آمده است: «ای قرّایان، سفر کنید تا پاک شوید که اگر آب بر یک جای بماند، بگندد.»

این استاد تاریخ دانشگاه تهران در ۱۳۴۹ خورشیدی برای سپری کردن فرصت مطالعاتی به پاریس رفت. گشت و گذار باستانی پاریزی در اروپا باعث شد که این مورخ توانا حاصل آن سفرها را در «از پاریز تا پاریس» بیاورد، وی در این اثر، زیبایی ها و تمام جزئیات این ۲ شهر را بیان می کند، همچنین واگویی تاریخ هر منطقه‌ای که دیدار کرده با چاشنی طنز بود. این کتاب اطلاعات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و جغرافیایی بسیاری را در برمی گیرد. سبک نویسندگی استاد به گونه ای است که ضمن ارایه این اطلاعات با بیانی ادبی، همراه با شعر و جملات زیبا و ضرب المثل ها و کنایات بیان می شود. شاید ایرادی که بتوان به کتاب گرفت از این شاخه به آن شاخه پریدن نویسنده و اشاره به موضوعات مختلف باشد. نویسنده در خصوص سفرنامه‌های خود نوشته است: من نمی‌گویم آنچه نوشته‌ام واقعیت قطعی است؛ زیرا آنچه نوشته‌ام همه آنهایی است که دیده یا شنیده‌ام و چون حواس آدمی خطاکار است، بساکه بسیاری چیزها را اشتباه دیده باشم و چه سراب‌ها که آب نموده شده باشد، خصوصا که احساس دل و سینه نیز گاهی حقیقت را دگرگون می‌کند:من هرچه دیده‌ام ز دل و دیده دیده‌امر گاهی ز دل بود گله، گاهی ز دیده‌ام…(۱)

باستانی پاریزی با قلم بسیار زیبا و نثری ساده و روان در این کتاب نوشته است: روزگار من بیشتر در سفرها طی شد؛ سفرهایی که نخستین آن، سال ها پیش از کوهستان پاریز شروع شد ... همچنین ساده‌ترین سفر من، همان سفر پاریز به سیرجان بود که خرجینی پر از «نان خشکه» و یک «پوست پنیر» و یک «شکمبه قرمه» و مقداری «جوزاقند» و «مغزو» و «کشک خلال» بر پشت چارپا نهادیم و رختخواب را بر آن پوشیدیم و با بند «تَمْ لک» آن را محکم بستیم و بر آن نشستیم و ده فرسنگ راه بین پاریز و سیرجان را یک‌شبه طی کردیم. شاید اعجاب‌انگیزترین آن نیز سفر اخیر «اکسفورد» بود که قسمتی از آن با هواپیمای «جمبوجت» پان‌امریکن صورت گرفت و آن نیز در شب بود، درحالی که مرکب ما به اندازه یک شهر نورافکن داشت و بوفه‌های متعدد برای پذیرایی آماده بود و از فراز هر مملکتی که می‌گذشت به عادت و رسوم همان مملکت از مسافر پذیرایی می‌کرد و سالن چنان مجهز و آراسته بود که حتی در اواخر شب، مسافران فیلم سینمایی تماشا می‌کردند. این هواپیما با ۸ ردیف صندلی و چهل پنجاه متر طول، حدود ۴۰۰ مسافر می‌گرفت و از سه طبقه تشکیل شده بود که طبقه وسط اختصاص به مسافر داشت و طبقه پایین اختصاص به بار و طبقه سوم هم بار بود، این هواپیمای جمبوجت هنگام پرواز با آن تفصیلات، درست به یک «کاروانسرای شاه‌عباسی» می‌ماند که بال درآورده بود و در آسمان اوج می‌گرفت. در حقیقت نویسنده با توانایی ادبی ممتاز مطالب تاریخی را با ظرافت و ماهرانه در کنار هم و در پیوند با یکدیگر قرار می‌داد تا تاریخ از حالت خشک و غیرجذاب دربیاید و به میان مردم برود و این مهم ترین ویژگی آثار این مورخ توانا است. همچنین آثار باستانی پاریزی پر از ضرب المثل، حکایت و اشعار است که این امر، خواندن آثارش را برای مخاطب دلچسب می کند.

اهمیت روستا در حماسه کویر باستانی پاریزی

از آنجایی که استاد باستانی پاریزی، متولد کرمان بود به همین دلیل او آثار متعددی در مورد تاریخ و ادبیات این استان به نگارش درآورده است، بنابراین نقش و تاثیر استاد باستانی‌پاریزی در تاریخ‌نگاری محلی بر هیچ محقق و علاقه‌مند به تاریخ به ویژه تاریخ کرمان پوشیده نیست. کتاب حماسه کویر یکی از این نمونه آثار است که باستانی پاریزی از حدود ۲هزار تَن از رجال بزرگ علمی، ادبی، هنری، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران نام برده که از شهرها و روستاهای کویری برخاسته اند. وی در این اثر می‌نویسد: می‌گویند تمدن ها همیشه در کنار "آبها" پدید آمده اند اما انسان هایی نیز بوده اند که در جغرافیایی خشک، در سرزمین هایی دچار کمبود آب، فرهنگ و تمدّن آفریده اند. بدین ترتیب حماسه کویر درباره حماسه ساکنان کویر است. این که در طول سده ها و هزاره های طولانی، با وجود کمبود امکانات به ویژه آب، به زندگانی خود ادامه داده اند و نه تنها زندگی کرده، بلکه خوب زندگی کرده اند؛ تجربه اندوخته، کشاورزی کرده، شعر سروده، درس خوانده و بخصوص رجال و شخصیت های بسیاری پرورش داده اند.

نویسنده در مقدمه این کتاب می گوید: تزی که من در حماسه کویر نشان داده بودم، مساله اهمیت روستا و مقام آن در اقتصاد، سیاست و فرهنگ ایران بود و این که این فرهنگ و هویت بعد از مشروطه مورد تمسخر و بی اعتنایی و توهین قرار گرفته بود. برپایه فلسفه توین بی که می گوید: هر تحول یا انقلابی نتیجه توهین به فرهنگ و اصول اعتقادی و هویت یک تمدن است، انتظار عکس العملی می رفت. من در کتاب خود پیش بینی کرده بودم که به گمان من سی چهل سال دیگر معجزه دهات دوباره عیان خواهد شد. از آن که نظام۲ هزار و پانصد ساله حکومتی ایران براساس اقتصاد ده و نوع پراکندگی دهات در بیابان ها و کویرهای بی سر و بن ایران نهاده شده و اگر این نظام دگرگون شود، تحول بزرگ قطعی است. این کتاب توسط نشر علم منتشر شده است. (۲)

مهم ترین ویژگی آثار این نویسنده نامدار سبک خاص  و متفاوت وی در نگارش بود، این ویژگی منحصر به فرد باعث شده است که کتاب های وی به چاپ های متعدد برسند و تالیفات وی حاوی تکه های تاریخ اجتماعی ایران است که در هیچ اثر دیگری یافت نمی شود. داریوش رحمانیان استاد تاریخ دانشگاه تهران می گوید: آثار باستانی‌پاریزی را باید با نگاه ویژه‌ای خواند. متاسفم که می‌گویم در اروپا این درک پیدا شد و در دانشگاه بن آلمان ۲ واحد درسی برای خوانش ترجمه برخی مقالات باستانی‌پاریزی اختصاص دادند تا دانشجویان اروپایی روش و منش باستانی را بیاموزند. اول منش مهم است، بعد روش اهمیت می‌یابد. شخصی با آموزش نمی‌تواند، سعدی یا حافظ شود، سعدی و حافظ جوهر و منشی دارند که اهمیت دارد. باستانی‌پاریزی جوهر و منشی داشت که او را به مورخی مردمی و مردم‌محور بدل کرد. اگر با بصیرت، دانایی و روش‌مندی بتوانیم به ذخیره و میراثی که این مرد برای ما به جا گذاشت، توجه کنیم، آنگاه فکر تاریخی ما غنی می‌شود. متاسفانه ما در این زمینه خیلی عقب مانده‌ایم.

عدالت و دادگری و دوری از بیداد در پیغمبر دزدان

نخستین اثر باستانی پاریزی پیغمبر دزدان است. این اثر در ۱۳۲۴خورشیدی و توسط نشر علم چاپ شد و تاکنون بیش از ۲۰بار تجدید چاپ شده است. که در نوع خود و در میان کتاب های تاریخی مربوط به دوره قاجاریه، یک رکورد محسوب می شود. این کتاب در خصوص فردی است به نام شیخ محمد حسن سیرجانی زید آبادی که خود را پیغمبر دزدان (نبی السارقین) می نامیده است.

شیخ محمدحسن سیرجانی کرمانی، متخلص به قارانی و مشهور به نبی السارقین یا پیغمبر دزدان شاعر، نویسنده، طنزپرداز و روحانی ایرانی عصر قاجار بود. وی در بهبود و اصلاح اوضاع زمان خویش بسیار کوشید و با نامه های و اشعار کنایه آمیزخود خطاب به حکّام، آنان را به عدالت و دادگری و دوری از بیداد و ستم فرامی خواند. هدف وی از انتخاب لقب نبی السارقین یا پیغمبر دزدان برای خویش آن بود که با بیان شوخ طبعانهٔ خویش، در ظاهر دزدان بیابانی و سر گردنه و راهزنان صحراگرد و کوه نشین و در باطن تمامی دزدان و غارتگران اموال عمومی به ویژه حکّام و زمامداران ستمگر را به کردار زشت و جهنمی شان متنبه ساخته و با گفتار و لحن دلپسند آن زمان، آنها را از روش بدشان بازدارد. کتاب حاوی نامه های متعددی است که پیغمبر دزدان برای پیروان خویش نگاشته است و در جای جای نامه ها، عبارات بسیار خواندنی یافت می شود. یکی از نکات جالب توجه این کتاب این است که پیغمبر، پیروانش را خود انتخاب می کرده است. باستانی پاریزی در این خصوص گفته است: هر قوم و ملتی برای خود پیغمبری داشته است، الا جماعت دزدان، که منم پیغمبر ایشان.(۳)

سرانجام

سرانجام این مورخ و ادیب نامدار بعد از ۸۹ نویسندگی و خلق آثار پرشمار تاریخی و ادبی در پنجم فروردین ۱۳۹۳ خورشیدی پس از یک ماه بیماری کبد دیده از جهان فرو بست.

منابع:

۱- از پاریز تا پاریس، محمد باستانی پاریزی، نشر علم، تهران، ۱۳۹۱

۲- حماسه کویر، محمدابراهیم باستانی پاریزی، نشر علم، ۱۳۹۳، مقدمه

۳- پیغمبر دزدان، محمد ابراهیم باستانی پاریزی، انتشارات نشر علم، تهران، ۱۳۸۹، مقدمه