عملیات ثامن الائمه، نماد اقتدار و ابتکار عمل رزمندگان اسلام در شکست حصر آبادان و نقطه عطف تاریخ هشت ساله دفاع مقدس به شمار می‌رود. نبردی که در آن دلیرمردان با فرمان‌برداری از امام خمینی(ره) توانستند، تمامی نقشه‌های رژیم بعث را درهم بشکنند و بدین ترتیب قدرت و نبوغ خود را به جهانیان نشان دهند.

جنگ تحمیلی هر چند به منظور مقابله عملی با انقلاب اسلامی بر نظام نوپای جمهوری اسلامی ایران تحمیل شد اما در حقیقت عرصه ای را به وجود آورد که در آن انسان های مومن به همگان نشان دادند که تا چه میزان بر اعتقادات خود استوار بوده و تا چه میزان از انقلاب اسلامی خود دفاع می کنند و تا چه میزان از توان سازماندهی و فرماندهی برخوردار هستند. هشت سال دفاع مقدس شاهد فراز و نشیب های فراوان بوده و مراحل مختلفی را طی کرده است. شاید به جرات بتوان گفت که یکی از فرازهای مهم این دفاع، موفقیت قوای اسلام در شکست حصر آبادان پس از حدود یکسال مقاومت سخت و طاقت فرسا بود. شکست حصر آبادان که در عملیات ثامن الائمه تحقق یافت، آغازی بر پیروزی های بزرگ سپاه اسلام در آزادسازی سرزمین های اشغالی محسوب می شد. از بارزترین مشخصات این عملیات می توان به حضور گسترده و موثر نیروهای حزب الله در سیستم مدیریت و اداره جنگ نام برد که تحولی بزرگ را در ادامه جنگ به ارمغان آورد. انسجام ملی و تبعیت از ولایت ۲ شاخصه مهم در شکل گیری و موفقیت این عملیات محسوب می شوند.

نگاهی گذرا به آغاز جنگ تحمیلی

نیروی زمینی رژیم بعث با آغاز جنگ تحمیلی به عنوان اهرم اصلی حرکت با چندین لشکر زرهی، تانک و نفربر، حمله ناجوانمردانه خود را از مرزهای کشور آغاز کرد. هر چند که اهداف استراتژیکی صدام را باید در استان خوزستان جستجو کرد اما به علت جغرافیای نوار مرزی و حاکمیت ارتفاعات زاگرس بر جلگه های عراق به خصوص تهدید پذیری شهر بغداد، سبب شد تا متجاوزان نیروهای خود را در سه جبهه گسترش دهد. از نظر نظامی وضعیت و شرایط نامطلوب نیروهای نظامی کشور، عاملی اساسی در ترغیب ارتش بعث به آغاز عملیات نظامی و ایجاد اطمینان در کسب پیروزی بود.

اهواز به عنوان مرکز استان خوزستان و مهمترین گره مواصلاتی این منطقه از ۲ محور چزابه - سوسنگرد و محور طلائیه- جفیر مورد هجوم واقع شد، ضمن اینکه شهرهای خرمشهر و آبادان با اهمیت کمتری مورد تجاوز قرار گرفتند و این هجوم به معنای سقوط کل منطقه خوزستان بود؛ هر چند که با این انگیزه، حمله سریع نیروهای ارتش بعث آغاز شد اما مقاومت سرسختانه نیروهای مردمی در برخی از محورهای عملیاتی سبب شد تا با ایجاد شکاف های عمیق در میان محورهای عملیاتی عراق در جنوب، سرعت اولیه حرکت نیروهای بعثی به شدت کاهش یابد و حتی در برخی از محورهای کاملاً متوقف شود. عدم توان بعثیان در دستیابی سریع به اهداف مورد نظر و موضعگیری قاطعانه مسوولان کشور در نپذیرفتن آتش بس، جنگ را وارد مرحله جدیدی کرد که از آشکارترین ویژگی آن، ایجاد تغییرات اساسی در اهداف نظامی صدام بود، به این معنی که تصرف شهرهای خرمشهر و آبادان به عنوان مهمترین هدف دشمن مطرح و از آن پس، تلاش های عراق برای تصرف این اهداف در منطقه عمومی آبادان متمرکز شد. در دستیابی به اهداف جدید، تنها معبر طبیعی، مسیری بود که از شلمچه به خرمشهر می رسید و سپس با عبور از پل خرمشهر، وارد جزیره آبادان می شد. بنابراین مقاومت شدید رزمندگان اسلام در دروازه های خرمشهر و اطراف پل نو، همانند سدی تسخیرناپذیر در مقابل نیروهای بعثی ایستادگی می کرد و متجاوزان با وجود تمامی تلاش ها، پس از چند روز نبرد حتی موفق به ورود به شهر خرمشهر نشدند و این وضعیت ایجاب می کرد تا به گونه ای دیگر برای دستیابی به اهداف خود عمل کنند. دشمن تلاش کرد تا از طریق شرق کارون و شمال بهمنشیر وارد آبادان شود، زیرا عبور از این قسمت آسان تر از عبور از رودخانه کارون در جنوب خرمشهر بود. رژیم بعث می پنداشت اگر بتواند از این رودخانه بگذرد، آبادان را برای همیشه از آن خود کرده است. آنها برای تصرف آبادان در هشتم آبان ۱۳۵۹ خورشیدی، در منطقه ذوالفقاری روی رودخانه بهمنشیر پل شناور نصب و با عبور دادن قسمتی از نیروهای خود، وارد جزیره آبادان شدند و از آن جهت منطقه ذوالفقاری را انتخاب کرده بودند که با استفاده از پوشش نخلستان ها بتوانند از دید رزمندگان اسلام دور مانده و به راحتی وارد شهر شدند.

طرح عملیات ثامن الائمه(ع)

پایدار ماندن دشمن در شرق کارون، تهدید بسیار خطرناکی برای جزیره آبادان بود زیرا با اشغال جزیره آبادان تمام کرانه شمالی اروندرود در کنترل بعثیان قرار می گرفت. در برابر چنین رویدادی کشور از بخش کرانه ای شمال غربی خلیج فارس محروم می شد. افزون بر این فرمان امام خمینی(ره) مبنی بر این که حصر آبادان باید شکسته شود، مسوولان جنگ را برآن داشت تا با اطاعت از فرمان امام راحل، عملیاتی برای رفع محاصره آبادان انجام دهند.

نخستین بار شهید یوسف کلاهدوز قائم مقام وقت فرماندهی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در بهار ۱۳۶۰، طرح شکست حصر آبادان را که توسط شهید حسن باقری طراحی شده بود، به شورای عالی دفاع ارائه داد. سرانجام این طرح پس از تشکیل چندین جلسه میان فرماندهان ارتش، سپاه و اعضای شورای عالی دفاع در ۱۵ شهریور ۱۳۶۰ خورشیدی با عنوان طرح عملیاتی ثامن الائمه(ع) برای شکستن محاصره آبادان تکمیل و به واحد ها و قرارگاه ها ابلاغ شد.

هرچند به دلیل برخی نارسایی ها، اجرای فرمان چندین ماه به تأخیر افتاد اما به محض رفع این موانع، شکستن حصر آبادان و دفع نیروهای دشمن از اطراف آن، سرلوحه برنامه قرارگاه عملیاتی جبهه قرار گرفت. شهید کلاهدوز، یکی از طراحان اصلی و سامان دهنده نیروهای رزمی برای شکستن حصر آبادان، خطاب به فرماندهان حاضر در جلسه عملیات گفت: «ما مکلف به اجرای فرمان امام هستیم » (قربانی، ۱۳۷۶، ۱۵۳و۱۵۴). عملیات در پنجم مهر ۱۳۶۰ با رمز نصر من الله و فتح قریب آغاز شد و در هفتم مهر با موفقیت به پایان رسید. نیروهای ایران در ساعات نخست عملیات با تهاجم به مواضع دشمن و در هم شکستن مقاومت نیروهای آنان، خاکریزهای اول دشمن را تصرف و تأمین کردند. گستردگی محورهای تهاجم و عقب ماندگی دشمن سبب شد تا نیروهای خودی با به دست گرفتن ابتکار عمل و ادامه پیشروی در محورهای مختلف، دشمن را تحت فشار قرار دهند. بعثی ها برای باز نگه داشتن عقبه نیروهای محاصره شده خود در شرق کارون، همچنان مقاومت می کردند، چنانکه با تاریک شدن هوا حرکت ستون نیروهای دشمن از اهواز به طرف خرمشهر دیده شد. در روز دوم عملیات، در حالی که پیشروی نیروهای خودی همچنان ادامه داشت، دشمن واکنش جدی از خود نشان نداد و از بعدازظهر همان روز، نیروهای متجاوز به تدریج تسلیم شده یا عقب نشینی کردند و سرانجام در پایان این روز منطقه سرپل دشمن آزاد شد. در روز سوم عملیات نیز در پی پاکسازی منطقه، محاصره آبادان به پایان رسید و فرمان امام خمینی مبنی بر شکستن حصر آبادان، در مدت ۴۲ ساعت تلاش مداوم لشکر ۷۷ پیاده و رزمندگان سپاه پاسداران و نیروهای مردمی با موفقیت کامل به پایان رسید و نیروهای خودی پس از پاکسازی کامل منطقه در ساحل شرقی رودخانه کارون استقرار یافتند.

پیامدهای داخلی و خارجی عملیات ثامن الائمه

با انجام موفقیت آمیز نخستین عملیات وسیع ایران در جبهه ها، روحیه نیروهای رزمنده تقویت و توانمندانه تر از پیش به نبرد با دشمن پرداختند. از نظر سیاسی وضعیت سیاسی کشور منسجم تر شد. مهم ترین پیامد خارجی این عملیات تشکیل شورای همکاری خلیج فارس توسط کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس، به منظور جلوگیری از گسترش و نفوذ انقلاب اسلامی و یاری رساندن به رژیم متجاوز عراق بود. آمریکا با اعزام ناوگان نظامی خود در خاورمیانه و آب های دریای عمان، مانورهایی انجام داد و تهاجم تبلیغی گسترده ای را علیه ایران آغاز کرد. صدام که خود را ناتوان از تصرف آبادان می دید، بعد از یازدهمین نشست سران عرب در عمان که در ۶ آذر ۱۳۵۹، تشکیل شد، چنین گفت: «ما نمی خواهیم کشورگشایی کنیم. ما فقط می خواستیم، تهدید ایران را از شهرهای خود دور سازیم!»

منابع:

۱. امام خمینی،‌صحیفه امام، ج۱۹، موسسه آثار امام

۲. پژوهشکده تحقیقات اسلامی سپاه، قم، زمزم هدایت

۳. تقی زاده اکبری، علی، عوامل معنوی و فرهنگی دفاع مقدس، ج۶، قم،‌زمزم هدایت

۴. درودیان، محمد، سیری در جنگ ایرن و عراق، ج۶، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی

۵. محمدلی قربانی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری کمیته انتشارات کنگره سرداران شهید استان تهران