رژیم بعث در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ خورشیدی با اتکا به تجهیزات لجستیکی و پیشرفته جنگی خود به مرزهای جنوبی ایران حمله کرد و در فاصله کمی، بسیاری از روستاها و شهرها مرزی را ویران و مردم بسیاری را به خاک و خون کشید اما مقاومت خودجوش و مردمی در شهرهای خوزستان پیشروی دشمن را مهار کرد. این در حالی بود که در آن روزها ایران تازه انقلاب کرده به فکر استحکام پایه های حکومت تازه شکل گرفته خود بود و شرایط به گونه ای نبود که آمادگی کاملی برای مقابله با تجاوز به خاک کشور داشته باشد اما با این شرایط و با مقاومت جوانان و نوجوانان انقلابی و رهبری امام خمینی(ره) ایرانیان در عملیات های مختلف به پیروزی رسیدند، یکی از این عملیات ها، طریق القدس نام داشت که رزمندگان اسلام با پیروزی خود، دستاوردهای ارزشمندی به دست آوردند.

موقعیت و محدوده جغرافیایی منطقه عملیاتی طریق القدس

منطقه عملیاتی طریق القدس در حدود ۷۵ کیلومتری اهواز و در منطقه عمومی دشت آزادگان و در۲۵ کیلومتری جنوب غربی سوسنگرد قرار داشت. این منطقه عملیاتی، وسعتی حدود ۳۰۰ کیلومتر مربع داشت و از نظر جمعیتی دارای جمعیت عرب و فرهنگی عشایری بود. این منطقه از شمال به ارتفاعات میشداغ و ارتفاعات الله اکبر و از شرق به شهر حمیدیه و رودخانه کرخه و از غرب به هورالعظیم و از جنوب به هویزه محدود می شد.

اهمیت منطقه عملیاتی طریق القدس

منطقه عملیاتی طریق القدس، حساسیت زیادی داشت به طوری که بستان با تعداد زیادی روستا در تصرف و اشغال دشمن به سر می‌برد، در قلب این منطقه قرار داشت و مرکز فعالیت‌های جاسوسی دشمن و مرکز لجستیکی جبهه میانی دشمن به حساب می آمد، این مساله حساسیت منطقه را بالا برده بود. از طرفی با قطع مهم‌ترین راه تدارکاتی و مواصلاتی دشمن که کلیدی برای آزاد سازی تنگ چزابه به شمار می‌رفت، بیش از پیش بر اهمیت این منطقه افزوده می‌شد. از دیگر ویژگی های این منطقه قابل کانالیزه شدن برای واحدهای نظامی بود و به استثنای روستاها و در کنار رودخانه‌ها پوشش گیاهی وجود نداشت و پوشش گیاهی موجود در منطقه بیشتر گیاهان عمومی است. تنها رود مهم و حائز اهمیت در این قسمت، رود کرخه است که بعد از کارون طولانی ترین رود خوزستان به شمار می‌رود.

تشریح عملیات طریق القدس

این عملیات به منظور آزادسازی شهر «بُستان» و تأمین مرز و دسترسی به  هورالهویزه طراحی شده بود. بنابراین آزاد کردن بستان که عراق به ویژه شخص صدام به هنگام اشغال آن تبلیغات بسیار وسیعی را در سطح بین‌المللی به راه انداخته بود، از مهم ترین اهداف این عملیات بود. این عملیات از جمله عملیات‌های مشترک سپاه و ارتش در طول جنگ ایران و عراق بود که با رمز یا حسین (ع) در ۰۰:۳۰ بامداد هشت آذر ۱۳۶۰خورشیدی و با عبور نیروهای پیاده یگان‌های سپاه از میادین مین و مواضع دشمن در چندین محور به طور همزمان به ویژه در منطقه عمومی بستان و غرب سوسنگرد آغاز شد و در این عملیات نیروهای ایرانی برای نخستین بار از روش حمله موج انسانی استفاده کردند. در کتاب تحلیل عملیات طریق‌القدس در خصوص تحرکات ایران برای آغاز عملیات طریق‌القدس آمده است: «با قرار گرفتن عقربه ساعت روی ساعت ۰۰:۳۰ ناگهان صدای غرش توپ‌ها و غریو شلیک موشک‌های کاتیوشا مانند رعد در فضا پیچید. این اجرای یک آتش سنگین توپخانه بود که برابر طرح لشکر ۱۶ زرهی توسط تیپ سه آن لشکر در منطقه کرخه کور برای فریب دشمن اجرا می‌گردید... در همین ساعت (۰۰:۳۰ روز یکشنبه هشتم آذر ۱۳۶۰) لشکر ۱۶ زرهی و تیپ ۳ لشکر ۹۲ زرهی طی پیامی به ستاد کربلای یک اعلام داشتند که همه نیروها عملیات را شروع نموده‌اند و بدین ترتیب، نبرد طرح عملیاتی، پس از حدود یک ماه و نیم تلاش و تهیه برای آمادگی آغاز گردید.» نیروهای عمل کننده در محور شمال عملیات، در همان ساعات اولیه درگیری موفق شدند، مواضع نیروهای عراقی در خطوط اول را تصرف کرده و نیروهای احتیاط دشمن در پشت خطوط پدافندی را منهدم کنند. میزان موفقیت اولیه یگان‌های سپاه در محور شمال به حدی بود که فرمانده تیپ زرهی ارتش نیز به گردان‌های زرهی و مکانیزه خود فرمان داد تا از معابر بازشده با چراغ روشن عبور کرده و ضمن انهدام دشمن و حمایت از نیروهای پیاده خودی، به طرف هدف‌های خود در عمق منطقه پیش روی کنند. به این ترتیب در ساعت ۶ بامداد روز نخست عملیات، تیپ امام حسین(ع) به همراه یک گردان از تیپ ۳ زرهی از لشکر ۹۲ موفق شدند، تنگه چزابه را تصرف و تامین کنند. در این محور تا ساعت ۹ صبح روز اول، تمامی اهداف تعیین شده، تامین شد.

یعقوب زهدی فرمانده توپخانه سپاه پاسداران در دوران دفاع مقدس در تشریح عملیات طریق القدس در گفت و گویی گفت: عمده‌ترین دلیل انتخاب منطقه بستان برای انجام دومین عملیات بزرگ جمهوری اسلامی ایران علیه ارتش صدام، تناسب زمین و وسعت این منطقه عملیاتی با توان رزمی موجود رزمندگان اسلام در آن دوره زمانی بود. این مساله پس از شناسایی‌های مستمر که از ماه‌ها قبل بر روی این منطقه در حال انجام بود، مشخص شد. برنامه ریزان عملیات به دنبال ناحیه‌ای از حضور قوای دشمن می‌گشتند که بتوانند با حمله به آن، دست به عملیاتی با یک موفقیت و پیروزی قطعی بزنند و پس از بیرون راندن دشمن از سرزمین ایران در آن ناحیه، بتوانند با کمک عوارض و موانع طبیعی زمین مورد نظر، سرزمین تصرف شده را حفظ کرده و دشمن را از باز پس‌گیری آن، مأیوس کنند. بنابراین شرایط جغرافیایی این منطقه، می‌توانست پس از تصرف آن، طول خط پدافندی قوای اسلام را کاهش داده و خط جدید دفاعی مناسب‌تری را به وجود آورد. تا با آزاد شدن یگان‌هایی که در پدافند بودند، انجام عملیات بعدی تسهیل شود. 

دستاوردهای عملیات طریق القدس

همچنین این عملیات نتایج بسیار دیگری هم داشت، برای نمونه در طول این عملیات بستان به آزادسازی رسید و نتایجی همچون قطع ارتباط میان نیروهای دشمن در شمال غربی و جنوب غربی خوزستان، آزاد سازی ۷۰ روستای منطقه و ۵ پاسگاه مرزی، تصرف و تامین تنگه چزابه، تامین مرز مشترک و دسترسی به هورالهویزه و پاکسازی ۸۰۰ کیلومتر مربع از وجود دشمن به دست آمد. همچنین ۱۸۰ دستگاه تانک و نفربر،    ۲۰۰ دستگاه خودرو،    ۱۳ فروند هواپیما و چهار فروند بالگرد از تجهیزات دشمن منهدم شد. ۴۵ گردان و گروهان از ۱۲ تیپ و نیروهای کماندویی لشکر ۵ مکانیزه از هم پاشیده شده و تعداد کشته و زخمی‌های دشمن بیش از سه هزار و ۵۰۰ تَن بود. سپاه پاسداران و ارتش جمهوری اسلامی ایران در این نبرد غنائمی همچون ۱۰۰ دستگاه تانک، ۱۵۰ دستگاه بولدوزر و ماشین آلات مهندسی، ۱۹ قبضه توپ ۱۵۲ میلی متری، ۷۰ دستگاه نفربر، ۷۰ قبضه ضد هوایی، مقدار بسیار زیادی از انواع سلاح و مهمات،۲ قبضه شلیکا همراه با خودرو مربوطه و ۲۵۰ دستگاه خودرو به دست آوردند. بنابراین انجام موفقیت آمیز این عملیات و دستاوردهای آن موجب شد تا مسوولان کشور پیام تبریکی به مناسبت پیروزی رزمندگان اسلام برای حضرت امام (ره) ارسال کنند. ایشان در پاسخ، پیامی به شرح ذیل در هشتم آذر ۱۳۶۰خورشیدی صادر و این عملیات را «فتح الفتوح» نامیدند. بنیان‌گذار انقلاب اسلامی در بخشی از پیام خود تاکید کرده‌اند: «آن‌چه برای اینجانب غرورانگیز و افتخارآفرین است، روحیه بزرگ و قلوب سرشار از ایمان و اخلاص و روح شهادت‌طلبی این عزیزان که سربازان حقیقی ولی‌الله الاعظم ارواحنا فداه هستند، می‌باشند و این است فتح‌الفتوح...»

فلسفه نامگذاری عملیات

یعقوب زهدی فرمانده توپخانه سپاه پاسداران در دوران دفاع مقدس در خصوص فلسفه اسم‌گذاری عملیات طریق القدس ابراز می دارد: در زمانی‌که عملاً طرح‌ریزی عملیات برای آزادسازی سرزمین‌های غرب سوسنگرد و شهر بستان در اواسط مهر ۱۳۶۰ آغاز شد، از عنوان طرح کربلا یک برای اسم این عملیات استفاده می‌شد. اما به محض آغاز اجرای عملیات، نام طریق‌القدس برای آن برگزیده شد. با توجه به اینکه در آن ایام، دولت عربستان در پی برگزاری کنفرانس «فاس» با حضور سران کشورهای مسلمان به منظور پرداختن به مسایل فلسطین بود و بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران، نتیجه عملی این همایش را حمایت از رژیم اسرائیل و تضعیف عملی فلسطینی‌ها ارزیابی می‌کردند، بنابراین نام این عملیات، «طریق القدس» گذاشته شد تا نشان داده شود که سرزمین‌های اشغالی فلسطینی‌ها، فقط با برگزاری جلسه و همایش و یک نشست و برخاست آزاد نمی‌شود، بلکه با انسجام ملت فلسطین و با انجام یک سلسله عملیات نظامی از سوی کشورهای اسلامی، می‌توان امید داشت تا سرزمین‌های فلسطین از چنگال اسراییل، آزاد شوند.

کتاب تحلیل عملیات طریق‌القدس

یکی از آثاری که به تشریح این عملیات مهم پرداخته، تحلیل عملیات طریق‌القدس نوشته امیران سرتیپ مسعود بختیاری و نصرت‌الله معین‌وزیری است که توسط سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع‌مقدس ارتش به چاپ رسیده است. این نویسندگان که جزو فرماندهان ارتشی این عملیات بوده‌اند، روند طرح‌ریزی، تصمیم‌گیری، نحوه اجرا و هدایت عملیات طریق‌القدس و همچنین تجزیه و تحلیل مراحل طرح‌ریزی و اجرای این عملیات بر مبنای کاربُرد اصول جنگ را در کتاب «تحلیل عملیات طریق‌القدس» به تصویر کشیده‌اند. همچنین در این اثر جغرافیای طبیعی، ویژگی‌ها و اهمیت نظامی دشت آزادگان، به عنوان جبهه میانی جنگ توصیف شده و چگونگی تجاوز نیروهای بعثی به این منطقه بیان شده است، علاوه بر موارد بالا زمینه‌ها و دلایل طراحی عملیات طریق‌القدس، انتخاب نیروهای عمل‌کننده سپاه و ارتش برای شرکت در این نبرد از زبان طراحان و فرماندهان آن مانند «امیرسرتیپ شهید علی صیادشیرازی» در کتاب آورده شده است. یکی دیگر از ویژگی‌های این کتاب شرح لحظه به لحظه این عملیات با تاکید بر ساعت و دقیقه تحرکات یگان‌های عمل‌کننده و فراز و فرودهای آن است.

فصل دوم کتاب با بررسی کاربرد اصول۹ گانه جنگ (هدف، آفند، تمرکز قوا، صرفه‌جویی در قوا، تامین، مانور، وحدت فرماندهی، غافلگیری و سادگی) در عملیات ادامه پیدا کرده و در پایان بررسی این فرآیند به این نتیجه رسیده‌اند که اصل سادگی در عملیات طریق‌القدس به گونه ای شایسته‌ رعایت شده است.

همچنین در بخش پایانی کتاب نحوه کاربرد عوامل فیزیکی، غیرفیزیکی و عوامل موثر بر افزایش یا کاهش توان رزمی در این عملیات موفقیت‌آمیز را مورد تحلیل قرار داده و در بخشی از آن آورده‌اند: «در عملیات طریق‌القدس، بهره‌برداری صحیح نیروهای پیاده خودی از شکل و جنس زمین و موانع آن از قبیل مناطق رملی، هورالعظیم و تا حدی رودخانه‌ها سبب شد که قابلیت انعطاف طرح پدافندی دشمن به شدت تقلیل یابد.»