نسیم شمال نشریه‌ای اجتماعی و سیاسی و یکی از تاثیرگذارترین جراید عصر مشروطه به شمار می‌رود که در بیداری و آگاهی مردم نقش مهمی ایفا کرد. این روزنامه با مدیریت سید اشرف‌الدین قزوینی از محبوب‌ترین و معروف‌ترین شاعران ملی انقلاب مشروطه چاپ می‌شد که با بیان اشعار خود، سهم ارزنده‌ای در آگاهی‌بخشی و بیداری مردم داشت.

سید اشرف الدین قزوینی، مشهور به گیلانی در۱۲۸۷ قمری در قزوین دیده به جهان گشود. دوران تحصیلات مقدماتی را در تبریز گذراند و سپس برای فراگرفتن علوم دینی به کربلا و نجف رفت و بعد در رشت ساکن شد و نخستین شعرهای خود را همانجا سرود تا اینکه سید اشرف الدین پس از مدتی به سبب داشتن روحیه وطن خواهی و نیز استعداد و قریحه شاعری، تصمیم به چاپ و نشر روزنامه‌ای به نام نسیم شمال گرفت. بنابراین روزنامه ادبی و فکاهی نسیم شمال را در ۱۹ شهریور ۱۲۸۶ خورشیدی منتشر کرد. برخی شروع انتشار این نشریه را از شعبان ۱۳۲۵ قمری و شماری دیگر ۱۳۲۴ قمری را آغاز انتشار این نشریه می دانند اما این نظرها دقیق به نظر نمی‌رسد. خود اشرف‌الدین در شعری از ۱۳۲۴ به عنوان شروع نشریه‌اش یاد می‌کند و می نویسد:

در هزار و سیصد و بیست و چهار چون بشد مشروطه این شهر و دیار

کردم ایجاد این نسیم نغز را عطر بخشیدم ز بویش مغز را

نسیم شمال روزنامه ای بود که هفته ای یک بار به مدیریت اشرف الدین الحسینی در رشت انتشار می یافت. از روزنامه های پرتیراژ روز بود. ارزش هر شماره ۳ شاهی بود و در سرلوحه اش این بیت شعر حافظ خوانده می شد:

خوش خبر باش ای نسیم شمال که به ما می رسد زمان وصال

نسیم شمال رشت تا از میان رفتن مشروطه اول ادامه پیدا کرد و سپس توقیف شد. (۱) این روزنامه سپس در تهران و پس از فتح شهر به دست مشروطه‌طلبان آغاز به انتشار مجدد کرد. نام این روزنامه به اندازه ای بر سر زبان ها افتاده بود که همه جا سید اشرف الدین را آقای «نسیم شمال» صدا می‌زدند. چاپ تهران این روزنامه از جهت نثر و شیوه نگارش و هم از جهت استحکام اشعار به کلی با آن‌چه در رشت به چاپ می‌رسید، متفاوت بود. افزون بر آن ترتیب انتشار روزنامه در رشت منظم نبود. در تهران تقریباً نسیم شمال به طور منظّم و بدون توقف منتشر می‌شد. محل روزنامه در تهران خیابان لاله‌زار بود و توزیع‌کننده آن کودکان خردسال بودند. (۲)

مردمی‌ترین نشریه عصر مشروطه

نقشی که نشریه نسیم شمال در روشنگری و آگاهی بخشی مردم ایفا کرد، نقشی بی بدیل و ماندگار بود به گونه ای که استقبال از این نشریه در آن دوران که بیشتر مردم شاید سواد نداشتند، توسط مردم بسیار شگفت انگیز و عجیب بود. در حقیقت محبوبیت روزنامه نسیم شمال میان عامه مردم به اندازه ای بود که هنگامی که روزنامه فروشان دوره گرد فریاد را سر می دادند و روزنامه را اعلان می کردند، مردم از زن، مرد، پیر، جوان، باسواد و بی سواد هجوم می آوردند و روزنامه را دست به دست می گرداندند. در قهوه خانه ها، در سر گذرها و در جاهایی که مردم گرد می آمدند با سوادها برای بی سوادها می خواندند و مردم حلقه می زدند و روی خاک می نشستند و گوش می دادند. اقبال عمومی که این نشریه حتی در میان مردم کم سواد یافته بود به دلیل زبان نوشتاری ساده آن بود از تکلف‌های مرسوم ادبی در آن اجتناب می شد و برای مردم کوچه و بازار نیز قابل فهم بود.

یکی دیگر از دلایل این محبوبیت، شخصیت سید اشرف الدین قزوینی بود که مدیریت این روزنامه را بر عهده داشت، وی در شمار شاعران نغزگو و طنزپرداز زبان فارسی به شمار می رفت که در ارایه افکار نو و اندیشه‌های انتقادی به شیوه طنز مهارت داشت و افکار خود را به زبانی ساده و در نهایت استادی ارایه می کرد. زبان نشریه نسیم شمال به زبان توده مردم نزدیک و درک نوشته‌ها و سروده‌ها و سایر مندرجات آن برای عموم آسان بود و همه طبقات آن را می‌خریدند و اشعارش را حفظ می‌خواندند. سعید نفیسی در خصوص محبوبیت نویسنده نسیم شمال می نویسد: سید اشرف‌الدین منظماً هر هفته چهار صفحه روزنامه نسیم شمال را که تقریباً سراسر آن شعر بود، در همان مطبعه کلیمیان چاپ می‌کرد و انتشار می‌داد. قیمت تک‌فروشیِ آن نخست پنج شاهی بود و در اواخر شش شاهی (سیصد دینارِ آن وقت) می‌فروخت. روزی که نسیم شمال درمی‌آمد، ده دوازده بچه‌ یازده ساله در مدخلِ مطبعه کلیمیان صف می‌کشیدند و سید به دست خود روزنامه را در میانشان تقسیم می‌کرد و عصر آن روز با کمال درستکاری پول‌هایی را که از فروش روزنامه‌ خود به دست آورده بودند، به او می‌دادند. سید با همین پول این هفته را به آن هفته می‌رساند. نمی‌دانم چه سِحر و کرامتی در کار سید بود که این کودکانِ بی‌کس و ضامن را به کمالِ درستی و امانت عادت داده بود و هرگز یک تن از ایشان یک دینار در معامله خود با سید تخلف نکرد. (۳)

موضوع و محتوی نشریه نسیم شمال

یکی از هدف های چاپ این روزنامه دفاع از استقلال ایران و دشمنی با تجاوزکاران بیگانه بود که سید اشرف‌الدین در قالب اشعار گرم و آتشین و با سبک و روش هزل آمیزی آن را نمایش می داد. در این سروده ها وطن فروشان، خیانتکاران و دشمنان آزادی و تمام افرادی که در بند کشور و مردم نبودند، مورد نقد قرار می گرفتند. این روزنامه همچنین حاوی مقالات و اشعار فکاهی و طنز در نکوهش اعمال ظالمانه و بی‌عدالتی‌های محمدعلی شاه قاجار و عوامل دست نشانده‌ وی منتشر می‌شد، بنابراین سید اشرف الدین از هر فرصتی برای پیشبرد مقاصد انقلاب با قدرت قلم و شیوایی شعرهایش استفاده می کرد و با زبان شعر و طنز و بیانی عامیانه، نابسامانی های جامعه و درد و رنج ملت را بازگو می کرد. وی بسته شدن مجلس توسط محمد علی شاه را فاتحه ای برای مرده ای به نام مشروطه می خواند. او برای شهیدان راه آزادی و به خصوص برای مرگ ملک المتکلمین، مرثیه می سرود. در واقع نسیم شمال آنچه را که در ایران آن روز می‌گذشت، عمدتاً در قالب شعر منعکس می‌کرد و از جور و تبعیض و بی‌عدالتی موجود در جامعه شکایت می کرد. اشعار سید اشرف الدین که در این روزنامه چاپ شده بعدها در کتاب مستقلی به نام «باغ بهشت» به طبع رسیده است.(۴) سید اشرف الدین غیر از روزنامه نسیم شمال و باغ بهشت آثار دیگری نیز دارد، برای نمونه می توان به گلزار ادبی اشاره کرد که خود در مقدمه اش درباره این کتاب چنین نوشته است: «متأسفانه کتابی که جامع حکایات منظوم و اشعار آسان باشد، در دسترس شاگردان مدارس نبوده و اغلب از این تعلیمات بی بهره مانده اند. به این ملاحظه... این مختصر کتاب را ترتیب داده، تقدیم معارف نمودم، ... اغلب این حکایات از قصص «لافونتن» و «فلوریان» که از قطعه نویسان فرانسوی و مشهور جمیع فرنگستان می باشند، استخراج شده و به فارسی منظوم کردم.» این کتاب شامل ۳۳ داستان از زبان حیوانات است که آنها را به نظم درآورده است. عزیز و غزال کتاب دیگری است که وی به نظم درآورده است.

در ادامه به یکی از نمونه های اشعار نشریه نسیم شمال که به انتقاد از بی عدالتی و اعمال ظالمانه دولتمردان پرداخته، آورده می شود:

گردیده وطن غرقه اندوه و محن

وای ای وای وطن وای

خیزید و روید از پی تابوت و کفن

وای ای وای وطن وای

از خون جوانان که شده کشته در این راه

رنگین طبق ماه

خونین شده صحرا و در و دشت و دمن وای

ای وای وطن وای

بدین ترتیب باید گفت شعرهای «نسیم شمال» یکی از مؤثرترین اشعار سیاسی، اجتماعی دوره مشروطه به‌شمار می‌آید. وی در کنار عارف قزوینی که لقب «شاعر ملّی» را به خود اختصاص داد، به «شاعر مردم» ملقب شد. اگرچه اشعار شاعرانی همچون بهار، دهخدا، عارف و عشقی به لحاظ فرم، محتوا و فخامت سخن از نسیم شمال برتر است، اشعار وی مسلّما از تأثیرگذارترین شعرهای دوران مشروطه به‌شمار می‌آید، به گونه ای که باید وی را محبوب‌ترین و مشهورترین شاعر انقلابی مشروطه دانست. اشرف‌الدین قزوینی مطالب روزنامه را به نام‌های مختلف امضا می‌کرد. از جمله هوپ هوپ فقیر، خرابعلی میرزا، لات‌ولوت، یتیم‌جوجه، میرزاقشون‌علی، محروم‌الحقوق، آکل‌الوقفیات و ده‌ها لقب طنزآمیز دیگر. همچنین بسیاری از شعرها و مطالب نسیم شمال، ترجمه یا اقتباسی از اشعار و مطالب نشریه ملانصرالدین بود که در تفلیس به ترکی منتشر می‌شد. نسیم شمال با انتشار ترجمه‌های این اشعار خواننده فارسی زبان را با مضمون‌های مطالب ملانصرالدین نیز آشنا می‌کرد.

امتیاز روزنامه نسیم شمال را پس از مرگ سید اشرف، جانشین او وحید دستگردی به شخصی به نام محسن حریرچیان ساعی داد و او چند سال این نشریه را به چاپ می رساند اما نسیم شمال او، رونق و اعتبار نشریه سید اشرف را به دست نیاورد. (۵)

منابع

۱- رضوانی، محمد اسماعیل. نسیم شمال. مندرج در مجموعة پیشین، ص۱۶۷

۲- یغمائی، حبیب. یادی از نسیم شمال. یغما، س۲۸، ش۱، [فروردین ۱۳۵۴]، ص ۳۳

۳- «به روایت سعید نفیسی»؛ به کوشش علیرضا اعتصام، نشر مرکز، چاپ سوم، تهران، ۱۳۹۰؛

ص ۲۶۸

۴- آرین‌پور، یحیی. از صبا تا نیما. تهران: زوّار، ۱۳۷۵، ج ۲/۶۲

۵- یغمائی، حبیب، یادی از نسیم شمال. یغما، س۲۸، ش۱، [فروردین ۱۳۵۴]، ص ۳۳