امیرحسین غلامزاده نطنزی
 با آغاز بحران کرونا و ایجاد فاصله اجتماعی، بسیاری از فعالیت‌های روزمره از جمله در مدارس و مراکز آموزشی به حالت تعویق درآمد. هرچند این اقدام در ابتدا برای پیشگیری از کرونا بسیار موثر بود، اما تعطیلی طولانی‌مدت این مراکز از آن جهت که روابط اجتماعی رو در رو را به شدت کاهش داد، زمینه‌های بروز مشکلات روانی زیادی را برای دانش‌آموزان و دانشجویان ایجاد کرد.

با آغاز بحران کرونا در اواخر سال ۲۰۱۹ و فاصله اجتماعی که در تعداد زیادی از کشورهای جهان ایجاد شد، بسیاری از فعالیت‌های روزمره نیز با مشکل روبرو شد. مطابق با گزارش یونسکو، از تاریخ ۸ آوریل ۲۰۲۰ (۲۰فروردین ۱۳۹۹)، مدارس در بیش از ۱۸۸ کشور جهان به حالت تعلیق درآمده و فعالیت‌های خود را در فضای مجازی پی گرفتند.

بنابر اطلاعات همین گزارش، بیش از ۹۰ درصد(یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون نفر) از کسانی‌که در مدارس و دانشگاه‌ها و یا موسسات آموزشی ثبت نام کرده بودند، هم‌اکنون در خارج از محیط آموزشی خود قرار دارند. این وضعیت به حدی از بحران رسیده که «آدری آزولای» دبیرکل سازمان «یونسکو» در مورد آن هشدار داده و گفته «سرعت این بحران در مقیاس جهانی و شدت اخلال در آموزش فعلی بدین شکل، بی‌نظیر است».

بهداشت روانی در سایه تهدید کرونا

نیازهای بهداشت روانی برای بزرگسالان و دانش‌آموزان، مانند داشتن روابط نزدیک، بر اثر کاهش دسترسی به منابع معمول آن‌ها (روابط با گروه همالان، کتابخانه‌ها و ...) از طریق مدرسه و دانشگاه با محدودیت زیادی در دوران کرونا روبرو شد که این امر می‌تواند مشکلات زیادی را برای آن‌ها فراهم کند. در تحقیقی که در موسسه خیریه بهداشت روانی بریتانیا که شامل ۲ هزار و ۱۱۱ نفر داوطلب با سن بالای ۲۵ سال و با سابقه بیماری روانی در بریتانیا انجام شده است، ۸۳ درصد اذعان داشته‌اند که این شرایط پاندمیک وضعیت آن‌ها را بدتر کرده است. ۲۶ درصد هم اعلام داشتند که در دسترسی به منابع حمایتی سلامت روانی ناتوانند. این افراد دیگر از حمایت گروه‌های دوستی و همسالان محروم شده‌اند چرا که روابط رو در روی آن‌ها عملاً امکان‌پذیر نیست. مجموعه روابط دوستان هم یا از طریق تلفن صورت گرفته یا در فضای مجازی و اینترنت اتفاق می‌افتد که این رخداد چالش‌هایی را هم برای این افراد ایجاد کرده است.

یکی از مزایای مهم مدرسه، ایجاد مکانیسم‌های مهمی چون کنار آمدن جوانان با مشکلات‌شان به ویژه در رابطه با مسائل روانی است. هنگامی که مدارس بسته می‌شوند، دانش‌آموزان یکی از پایگاه‌های اصلی خود در زندگی را از دست می‌دهند که این می‌تواند به بروز مشکلات روانی متعددی منجر شود. به گفته «زونیا چی او» روانشناس بالینی کودکان و بزرگسالان در «هنگ کنگ»، قبل از شیوع کرونا، مدرسه رفتن برای [برخی از کودکان مبتلا به افسردگی] تنها در حد یک «تقلا»ی ساده روزمره بود، اما حداقل آن‌ها روال مدرسه را در زندگی خود داشتند، که با بسته شدن مدارس از سوم فوریه ۲۰۲۰ (بهمن سال ۱۳۹۸)، انجام این کار هم منتفی شد.

هم‌اکنون که مدارس بسته‌اند، تعدادی از این افراد خودشان را برای هفته‌ها در اتاقشان حبس می‌کنند، از حمام رفتن و رعایت بهداشت فردی سرباز می‌زنند یا حتی از غذا خوردن درست و بیرون آمدن از رختخواب هم طفره می‌روند. برای تعدادی از دانش‌آموزان که دچار اختلال افسردگی هم بودند، بسیاری از مشکلات روانی که با مدرسه رفتن مرتفع شده بود، مجدد به زندگی آن‌ها بازگشته و آن‌ها را با مشکلات قابل ملاحظه‌ای در این خصوص روبرو کرده است.

کودکان استثنایی و نیازهای فراموش شده

به گفته «شی هانگ او» استاد روانشناسی دانشگاه هنگ کنگ، دانش‌آموزانی با نیازهای آموزشی خاص (استثنایی)، مانند کسانی‌که با اختلال «اوتیسم» درگیرند، نیز در این خطر روانی ناشی از بسته شدن مدارس قرار دارند. این افراد ممکن است بیشتر ناامید شوند چرا که در کوتاه مدت فعالیت‌های روتین‌شان مختل شده و از بین می‌روند. وی خاطر نشان می‌کند که والدین اصولاً برنامه‌ای برای کاهش اضطراب فرزندانشان در چنین موقعیت‌های نامعینی ندارند.

با تعلیق جلسات گفتار درمانی و ارتقای مهارت‌های اجتماعی گروهی بر اثر کرونا، این افراد هم شانس ارتقای مهارت‌های ضروری خودشان را از دست می‌دهند. به گفته این روانشناس، هرچند راه‌های خلاقانه‌ای نظیر ارتباطات آنلاین و آموزش مهارت‌های اجتماعی، برای جبران این خسارت ضروری و لازم هستند، اما برگزاری جلسات حضوری در راستای ارتقای مهارت اجتماعی برای این کودکان هم اجتناب‌ناپذیر است.

کرونا، دانشگاه و افزایش سطح استرس

تعداد زیادی از کشورها هم آزمون ورودی دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی را هم یا به تعویق انداخته یا لغو کرده‌اند. مثلا مسئولان در هنگ کنگ طی تصمیمی اعلام کردند که امتحانات مقطع متوسطه را به تعویق می‌اندازند در حالی‌که برنامه‌های این امتحانات از قبل برنامه‌ریزی شده بود. مطابق با اطلاعات به دست آمده از نظرسنجی انجام شده توسط گروه مشاوره دانشجویی دانشگاه «هوک یو» در ماه مارچ ۲۰۲۰(اسفند ۱۳۹۸)، بیش از ۲۰ درصد از ۷۵۷ نفر مورد مطالعه، اظهار داشتند که سطح استرس‌شان ۱۰۰ درصد است. ۱۷ ساله‌ها هم در این نظرسنجی اظهار داشتند که اشتهایشان برای غذا خوردن را از دست داده و با مشکلاتی نظیر «بی‌خوابی» درگیر هستند که ناشی از عدم اطمینان آن‌ها از تاخیر امتحانات و استرس ناشی از آن است.

دانشجویان دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی هم در معرض استرس اتفاقاتی نظیر «تخلیه خوابگاه» و لغو حوادث پیش‌بینی شده مانند «نقل و انتقال» دانشجو و مراسم فارغ التحصیلی هستند. تعدادی از این دانشجوها هم مشاغل پاره وقت خود را که در حین تحصیل انجام می‌دادند از دست دادند. دانشجویان معمولاً در سال‌های پایانی تحصیلشان در رابطه با بازار کاری که مجبورند به زودی بدان وارد شوند، دچار اضطرابند. درواقع دانشجویان دانشگاه بیشتر از آن چیزی که ما فکر می‌کنیم آسیب‌پذیرند، به ویژه این‌که اخیراً با بار علمی و مالی منحصر به فردی هم روبرو هستند. این افراد دارای تحصیلات عالی و کاهش درآمد روبرو هستند که آن‌ها را با استرس فراوانی درگیر می‌کند.

کودکانی که قربانی خشونت خانگی می‌شوند

فاصله اجتماعی می‌تواند در محیط منزل و شرایط قرنطینه منجر به ایجاد زمینه‌های سوء استفاده در محیط منزل شود. چرا که در طول دوران قرنطینه، شرایط اقتصادی ناپایدار بوده و به میزان استرس هم افزوده می‌شود.

«جیانلی کانتی» در استان هوبی چین، گزارش‌های متعددی در رابطه با خشونت خانگی در این دوران را مطالعه کرده که به پلیس گزارش شده است. بنابراین اطلاعات تنها در ماه فوریه(بهمن۹۸) ۱۶۲ گزارش در رابطه با خشونت خانگی به پلیس گزارش شده که این میزان در مقایسه با سال گذشته تنها ۴۷ مورد بوده است. نرخ سوء استفاده از کودکان هم در این دوران افزایش داشته که گزارش‌های متعددی از آن به پایگاه‌های سلامت اجتماعی ارسال شده است.

تاکنون گزارش‌هایی در مورد تاثیرات روانی طولانی مدت در مورد کودکان و بزرگسالان منتشر نشده است. البته برخی تحقیقات در مورد تأثیر روانشناختی سندرم حاد تنفسی (SARS) بر روی بیماران و کارکنان مراقبت های بهداشتی وجود دارد، اما در مورد اثرات آن بر شهروندان عادی اطلاعات زیادی در دست نیست. شواهد به ویژه در کودکان و نوجوانان بسیار کمیاب است که این یک شکاف مهم برای تحقیقات به شمار می‌رود. کویید ۱۹ بسیار گسترده تر از «سارس» و سایر اپیدمی‌ها در مقیاس جهانی است. با ادامه بیماری همه‌گیر ، حمایت از کودکان و نوجوانان که داغدیده هستند و مسائل مربوط به بیکاری والدین یا از دست دادن درآمد خانوار هم بسیار بیشتر به چشم می‌آیند.

نیاز به نظارت بر وضعیت سلامت روان جوانان در طولانی مدت و بررسی چگونگی تعطیلی طولانی مدت مدارس و به‌طور کل اقدامات سختگیرانه برای تعیین فاصله اجتماعی و بیماری همه‌گیر، بر سلامتی کودکان و نوجوانان تاثیرات منفی غیرقابل انکاری دارند. از این‌رو بررسی تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها باید با دقت بیشتری مورد بررسی مجدد قرار بگیرند.