حکومت عدالت‌کُش معاویه با مرگ وی به پایان رسید و با توجه به آن که حکومت یزید، هنوز تحکیم نشده و متزلزل بود، بهترین فرصت پیش آمده بود تا مردم آزادیخواه نیروهای خود را متشکل کنند و خلافت اسلامی را به مرکز اصلی خود بازگرداند و اجتماع ناسالم و رنجوری را که زیر ضربات شلاق و حکومت ضد اسلام معاویه چون بیمار محتضری شده بود از چنگال اهریمنان  برهانند. بنابراین برای این کار قبل از هر چیز وجود رهبری لایق لازم بود که در پرتو لیاقت و محبوبیت خویش برای این کار اقدام کند و لایق ترین شخصیتی که مورد احترام دوست و دشمن بود و حقاً او می بایست در این موقع حساس با در دست گرفتن قدرت، خلافت جهان اسلام را از این وضع پریشان نجات می داد، حسین‌بن‌علی(ع) بود.

در این دوره محیط سیاسی اسلام نیز تشنه قیام و اقدام بود و روح بزرگ اصلاح‌طلب امام حسین(ع) بر آن بودند که اگر شرایط مساعد باشد، اصلاحات وسیعی را در زمینه تشکیل حکومت اسلامی و دیگر شئون حیاتی مسلمانان شروع کنند اما پیش از آن که از طرف امام حسین(ع) و دیگر مردم برای برگرداندن خلافت به مرکز اصلی خود اقدامی صورت گیرد، حکومت یزید پیش دستی کرد و برای جلوگیری از هرگونه جنبش اصلاحی، امام حسین(ع) و چند نفر از شخصیت‌های دیگر را تحت فشار قرار داد که با او بیعت کنند و حکومت او را به رسمیت بشناسند اما امام(ع) با او بیعت نکردند و حکومت یزید با اتکا به قدرت سرنیزه خود از ایشان خواسته بود که تسلیم بی قید و شرط وی شود و درباره این مطلب به قدری پافشاری و سختگیری کرد که امام در معرض خطر بازداشت و شهادت قرار گرفت و قیام خود را از همین جا شروع کردند.

بدین ترتیب امام حسین(ع) از مدینه رهسپار مکه شدند و از آنجا به سمت کوفه در حرکت بودند که در دهم محرم ۶۱ قمری به همراه ۷۲ تن از یارانشان در صحرای کربلا به شهادت رسیدند. در حادثه کربلا که بنابه نوشته منابع تاریخی شاید ۶ ساعت هم طول نکشید، اردوی عمر بن سعد آنقدر قساوت، بی رحمی و اعمال غیرانسانی مرتکب شدند که نوشتن، گفتن و شنیدن در خصوص آن قلب هر آزاده ای را می لرزاند اما این قیام در طول تاریخ همواره زنده ماند و الهام بخش حرکت های ظلم‌ستیز شد.

قیام عاشورا در قرون نخست اسلامی

نخستین سوگواری و عزاداری برای امام حسین (ع) و یارانش توسط خانواده ایشان برگزار شد. امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) به نوحه سرایی و عزاداری برای شهدای کربلا پرداختند. این اقدام ایشان موجب شد که کوفیان که در شهادت امام و یارانش نقش مستقیم داشتند از عمل خود پشیمان و شرمنده شوند و در کوی و بازار به عزاداری بپردازند و بعد از آن هم این عزاداری، همچنان در دوره های مختلف با فراز و فرودهایی ادامه پیدا کرد.

مورخان از بازتاب واقعه کربلا در شهرهای ایران اطلاعی نمی دهند، جز اینکه مؤلف گمنام تاریخ سیستان در این زمینه می نویسد: چون این خبر به سیستان آمد، مردمان سیستان گفتند نه نیکو طریقتی برگرفت یزید که با فرزندان رسول (ص) چنین کردند و پاره‌ای شورش اندر گرفت.

البته در فاصله اندکی پس از شهادت امام حسین(ع) و یاران فداکارش قیام هایی بر ضد بنی امیه به وقوع پیوست. مشهورترین این قیام ها که با فاصله اندکی از واقعه کربلا صورت گرفت، قیام مردم مدینه برای بیرون آمدن از فرمان خلافت یزید، قیام توابین و قیام مختار ثقفی بود و بعد از آن هم در سه چهار سده اول اسلام در بیشتر نهضت‌های ضد حکومت های بیدادگر، قول و قرار نهضت سر آرامگاه و خاک مطهر اباعبدالله الحسین(ع) گذاشته می شد و به همین دلیل هم بود که خلفای اموی و عباسی مکرر این مکان مقدس را خراب می کردند و به آب می بستند و مردم را از زیارت آنجا منع می کردند.

آل‌بویه؛ آغازگری عزاداری برای عاشورا

آغازگر عزاداری برای امام حسین(ع) در تاریخ ایران، آل بویه بودند زیرا تا پیش از آن عصر، شیعه قدرت سیاسی را در دست نداشت. بنابراین آل بویه که از خاندان اصیل ایرانی و شیعی مذهب ساکن منطقه دیلمان ایران بودند پس از به قدرت رسیدن توانستند، عزاداری علنی داشته باشند و معزالدوله دیلمی دستور داد در روز عاشورا همه بازارها تعطیل شود و مردم در بیرون از منازل عزاداری کنند. به روایت ابن اثیر معزالدوله در ۱۰ محرم ۳۵۲ قمری به مردم دستور داد که دکان ها و اماکن کسب را تعطیل کنند و سوگواری کنند و قباهای سیاه مخصوص عزا بپوشند. در شهر بگردند، بگریند و بر سر و سینه بزنند و نوحه امام حسین ابن علی(ع) را بخوانند. این نوع عزاداری تا پایان حکومت آل‌بویه مرسوم بود و با برآمدن سلجوقیان، تقریباً ضعیف شد.

افول عزاداری بعد از آل‌بویه تا تسامح تیموریان

با افول قدرت سلسله ایرانی آل بویه و غلبه حکومت های مستبد اوضاع بر شیعیان سخت شد. با وجود منع برگزاری رسمی و گسترده مراسم عزاداری روز عاشورا، عزاداری از حالت رسمی و عمومی به خانه ها و قلوب شیعیان عقب نشینی کرد. در سده ششم قمری، خط اعتدال در میان گروه حاکم مشاهده شد و در این زمان ۲ واعظ معروف بغداد یعنی علی بن حسین غزنوی که حنفی بود و دیگری امیر عبادی، برای اباعبدالله الحسین(ع) نوحه خوانی کردند.

 پس از آن امیر تیمور گورکانی با شعار انتقام امام حسین (ع) از نسل یزید دمشق را فتح کرد.  بنابراین سلاطین تیموری با فراهم آوردن زمینه های مناسب و دادن آزادی به عاشقان و پیروان نهضت حسینی، برای برگزاری مراسمات مذهبی، زمینه و بستر مناسبی برای عزاداری در عاشورا فراهم کردند.

صفویه؛ رسمیت دادن مجدد به عزاداری عاشورا

با تأسیس حکومت صفویه، مراسم سوگواری و عزاداری برای امام حسین(ع) به خصوص در روز عاشورا وارد مرحله جدیدی شد. به طوری که سلاطین و زمام داران صفوی به عنوان مجری و عوامل اصلی برگزاری وگسترش این گونه مراسم در ایران شدند. چنان که در دهه اول محرم همه افراد جامعه در مراسم شرکت می کردند. در این دوره مراسم عزاداری و سوگواری روز عاشورا به شیوه روضه خوانی، نوحه سرایی، مرثیه سرایی، سینه زنی و تعزیه در غالب اجتماعات وسیع شهری و روستایی برگزار می شد.

آدام اولئارئوس که در عهدشاه صفی در اردبیل به سر می برد، گزارش نسبتا دقیقی از مراسم سوگواری در ایام عاشورا در اردبیل ارایه می دهد و می نویسد: مراسم در میدان بزرگ شهر انجام می گرفته است. در طرف چپ میدان صندلی های به طور منظم چیده شده و روی آن قالیچه های زیبا انداخته بودند و در مقابل ما سفره بلندی پهن بود که پر از خوراکی های شیرین و شربت های معطر بود. جلوی سفره چند شمعدان مسین که در آن شمع های مومی کلفت گذاشته بودند، قرار داشت. شمار زیادی از اهالی شهر در میدان گرد آمدند، عده ای بر زمین نشستند و گروهی نیز در حالی که مشعل و ترکه نارنج به دست داشتند، دایره وار قرار گرفتند و آغاز به خواندن کردند. ویژگی این بخش از مراسم در آن است که اردبیل پنج خیابان اصلی بزرگ دارد و هر یک از آنها مختص به صنف معینی است. این گروها ۲ ساعت یکی پس از دیگری به نوبت عزاداری می کنند.

امتداد عزاداری عاشورا در دوره زندیه تا قاجار

پس از صفویان تا دوره قاجاریه مراسم عاشورا همچنان باشکوه برگزار می شد. به عنوان نمونه در دوره زندیه چون شخص کریم خان مقید به آداب و مراسم مذهبی بود در ماه محرم دسته جات عزاداری را برپا می‌کرد.

در دوره قاجار نیز به تقلید از شاهان گذشته این مراسم گسترده شد. به خصوص در عهد ناصری دهه اول محرم عزاداری و حرکت دسته‌ها در مساجد و تکایا و برگزاری مراسم دیگر به اوج خود رسید که عامل اصلی این موضوع علمای بزرگ شیعه بودند که در تهران و شهرستان ها این آیین را همراه با اطعام و پذیرایی از عزاداران سیدالشهداء رواج دادند.

همچنین در این دوره سبک و شیوه های نوینی در مراسم عزاداری محرم و عاشورا به وجود آمد و نوع جدیدی از عزاداری به نام «شبیه خوانی» به مراسم اضافه شد. بر این اساس در عزاداری به برپایی مراسمی جهت بازسازی حادثه عاشورا می‌پرداختند و عده‌ای نقش‌ افراد را بازی می‌کردند. این نوع عزاداری شعرهای خاص خود را داشت و در دوره فتحعلی شاه بیش از هر زمان دیگری رواج پیدا کرد.

رژیم پهلوی و تلاش برای کمرنگ کردن عزاداری

در دوره پهلوی اول دوره رکود دسته جات و هیات های عزاداری برای برگزاری مراسم عاشورا شروع شد، زیرا حکومت عملاً تکیه‌ها را بست و عزاداری را ممنوع کرد. به همین دلیل هم نوع دیگری از عزاداری در قالب هیات‌های عزاداری خانگی به وجود آمد و جلسه هایی به صورت هفتگی یا ماهانه برگزار شد اما در دوره پهلوی دوم هرچه که تلاش می شد، رژیم نتوانست با قدرت و تاثیر گذاری هیات های مذهبی و دهه محرم و به خصوص در روز عاشورا مقابله کند. به گونه ای که محرم سال های ۱۳۴۰ و ۱۳۴۲ خورشیدی یکی از مراسم های باشکوه برگزار شد و راهپیمایی میلیونی در تهران و سراسر ایران در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی در ۱۳۵۷ خورشیدی به مثابه تیر خلاصی بود که به عمر رژیم پایان داد.

انقلاب اسلامی و برگزاری باشکوه عاشورا

انقلاب اسلامی مرهون الهام گیری از محتوای قیام عاشورا است به گونه ای که این قیام روح حماسه و غیرت دینی در کالبد مردم دمید و بساط ظلم و ستم را واژگون کرد. به همین دلیل هم بعد از پیروزی انقلاب تا به امروز، عزاداری برای سیدالشهدا(ع) با شور و شوق فراوان و باشکوه برگزار شده است چرا که امام خمینی(ره) نیز فرموده اند: عاشورا را زنده نگه دارید که در صورت زنده نگه داشتن عاشورا، کشور شما آسیب نخواهد خورد ... این دسته جات عزیز عاشورا است که مردم را به هیجان می آورد و برای اسلام و برای حفظ مقاصد اسلامی مهیا می کند، به همین دلیل هم مراسم سوگواری شهادت امام حسین(ع) در هر کوی و برزن با حضور انبوه شیفتگان سالار و سرور شهیدان، هر سال باشکوه فراوانی برگزار می‌شود. ماه محرم که فرا می‌رسد، شهرها در نوای طبل‌ها، سنج‌ها، زنجیرها و در اخلاص دستانی که از سر غم به سینه‌ها می‌کوبند، جانی دوباره می‌گیرند.

منابع

سفرنامه آدام اولئاریوس: ایران عصر صفوی از نگاه یک آلمانی، ترجمه: احمد بهپور، تهران: ابتکار نو، ۱۳۸۵.

شهید جاوید. نعمت الله صالحی نجف آبادی، قم: ۱۳۵۰.

مبارزه پیروز. آیت الله سیدمحمد بهشتی، تهران: روزنه، ۱۳۹۱.

امام حسین(ع) از زبان شهید مطهری. عباس عزیزی، اصفهان: مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه.