هفتم شهریور سالروز درگذشت موسیقیدان معروف ایرانی است که به خاطر زحماتش در ردیف موسیقی ایرانی معروف شد. او در ۱۲۶۸ در تهران و در خانواده‌ای متولد شد که هم مذهبی بودند و هم علاقمند به موسیقی. در عین حال خانواده‌اش از نزدیکان ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه بود. در واقع او برادرزاده میرزاعلی اصغر اتابک صدر اعظم ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه بود. "در کنار تحصیلات سنتی، نواختن سه‌تار را نزد «یوسف صورتگر» که از عکاسان دربار ناصری بود، آغاز کرد. سپس از محضر استادان آن زمان از جمله درویش‌خان بهره برد. او با پشتکار و تمرینِ بسیار به درجه‌ای از نوازندگی رسید که موفق شد، نشان «تبرزین طلا» را از درویش‌خان دریافت  کند. وی هم‌چنین نزد "حسین هنگ‌آفرین" به فراگیری "نت" پرداخت." (۱)

برای تکمیل تحصیلاتش در ۱۳۰۲ بود که به مدرسه "کلنل علی نقی وزیری" رفت.  در آن زمان کلنل وزیری، تعدادی از نوازندگان همچون حسین گل‌گلاب، محمدحسین ادیب، حسن‌علی صبا، محمدصادق اربابی و اسماعیل مهرتاش را دور هم جمع کرده و ارکستری تدارک دیده بود که موسی معروفی جزیی از این ارکستر بود و تار می‌نواخت. علینقی وزیری مشهور به کلنل وزیری خودش موسیقی‌دان و از پیشگامان آهنگسازی ایرانی بود و تاثیرات زیادی بر موسیقی سنتی ایرانی گذاشت و او هم برای نت‌نویسی کمک شایانی به معروفی کرد.

"موسی معروفی از همان سن نوجوانی به این فکر افتاد تا ردیف موسیقی سنتی ایران را به خط نت نوشته و به زعم خود آن را از دستبرد زمان و آسیب محفوظ دارد. برای این منظور بعدها با تمامی استادان آن دوران تماس گرفت تا این کار را به انجام برساند. موسی معروفی با تکیه بر ردیف میرزا آقاحسینی و میرزا عبدالله و استفاده از نوشته‌های علی‌نقی وزیری ردیفی را گردآوری کرد که در سال ۱۳۴۲ منتشر شد. بنا به پیشنهاد موسی معروفی، سلیمان روح‌افزا نوازنده تار، ردیف مذکور را از روی نُت با تار اجرا و ضبط کرد". (۲)

با اینکه نوازنده چیره‌دستی در ساز تار بود، اما بیشتر هم و غم خودش را صرف جمع‌آوری و نوشتن ردیف موسیقی ایرانی کرد و تدریس را پیش گرفت. برای نوشتن ردیف سعی کرد، استادان معروف آن زمان را پیدا کند و با کمک آن‌ها ردیف‌های موسیقی را پیدا کند و از انطباق آن‌ها با هم درست‌ترین روایت ممکن را بیابد که این کارش ۳۰ سال به طول انجامید.

"در سال ۱۳۰۷ مدرسه‌ موسیقی نظام با برنامه‌های جامع‌تر و با نام «مدرسه موسیقی دولتی» فعالیتش را آغاز کرد و معروفی در آنجا به آموزش تار مشغول شد. او در عین حال در کنار دیگرانی چون صبا، محجوبی، قمر، شهنازی و نی‌داوود و …. آثاری درخشان را نواخت. اگر چه از اجراهای این دوران به دلیل عدم امکان ضبط تقریبا کمتر اثری باقی‌مانده اما آوازهایی که از دوران اوج صدای ادیب خوانساری با تار معروفی به جای مانده احتمالا به همین دوره مربوط است. از جمله این آثار می‌توان به آواز در بیات ترک با شعر مجمر (شاعر دوره فتحعلی‌شاه قاجار) با مطلع «تو اگر صاحب‌ نوشی و اگر ضارب‌ نیش» یا آوازی در نغمه اصفهان با شعری از سعدی اشاره کرد.  «موسم گل» معروف‌ترین قطعه‌ای است که از موسی معروفی به یادگار مانده است. موسی معروفی این تصنیف را در مایه دشتی و بر اساس ملودی مازندرانی روی شعری از وحید دستگردی ساخت و قمرالملوک وزیری در سال ۱۳۱۹ برای نخستین بار آن را اجرا کرد.  موسی معروفی علاوه بر نوازندگی، دستی در آهنگسازی هم داشت. در سال ۱۳۳۰ روح‌الله خالقی آهنگ زیبای «مرغ حق» را با شعر رهی‌معیری و آواز بنان در ارکستر گل‌ها اجرا کرد." (۳)

انتشار کتاب ردیف موسیقی ایران

"چند سال پیش از مرگ، موسی‌خان معروفی ردیف دستگاه‌های موسیقی سنتی را به صورت کتابی درآورد که این کتاب در سال ۱۳۴۰ توسط وزارت فرهنگ و هنر و با نام «ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی» منتشر شد. او پیش از این هم با همکاری لطف‌الله مفخم پایان و محمدبهارلو و با انگیزه‌ بالای شخصی به گردآوری و ثبت و ضبط آثار گذشتگان و از جمله ردیف پرداخته بود. معروفی توانست محفوظات خود رل و نیز آنچه از دیگران اخذ کرده بود در کتابی گردآوری و نت‌نویسی و در نهایت با تار سلیمان روح‌افزا آن‌ها را منتشر کند. اما اینکه چرا اجرای ردیف را خود معروفی با تار خود انجام نداد از جمله پرسش‌های اهل موسیقی است." (۴) 

"این نسخه از کتاب شامل ۱۱۱ صفحه متن و ۴۶۶ صفحه نت موسیقی بود. این کتاب در آن زمان یکی از شاخص‌ترین محصولات اداره کل هنرهای زیبای ایران دانسته می‌شد. در زمان چاپ این کتاب، معروفی استاد بازنشسته موسیقی در هنرستان عالی موسیقی بود و برکشلی استاد دانشگاه تهران و مدیر بخش موسیقی اداره کل هنرهای زیبا بود. این کتاب به ۲ زبان فارسی و فرانسه، هر ۲ در یک جلد منتشر شده بود؛ چنان‌که اگر کتاب از سمت راست باز می‌شد، مطالب فارسی و اگر از چپ باز می‌شد، مطالب فرانسوی مقابل خواننده قرار می‌گرفت. متن فرانسوی کتاب، در واقع برپایه مطلبی بود که پیش از آن در سال ۱۹۶۰ برکشلی آن را با عنوان "موسیقی سنتی ایران" در دانشنامه پِیاد منتشر کرده بود."(۵)

هوشنگ ظریف از استادان موسیقی ایرانی که خود شاگرد موسی معروفی بوده در مورد ردیف موسی معروفی در جایی گفته است: "بی‌شک ردیف موسی‌خان معروفی را می‌توان یکی از کامل‌ترین ردیف‌های موجود دانست؛ ردیفی که در درون خود روایت‌های مختلفی از گوشه‌ها را جای داده است."

سایر فعالیت‌ها

موسی معروفی فعالیت‌های زیادی در عرصه موسیقی داشت که مهمترین آن‌ها گردآوری ردیف موسیقی ایرانی بود. اما به جز این، او در هنرستان موسیقی ملی تدریس کرد و شاگردان بسیاری تربیت کرد و به جز این با ارکستر رادیو هم در ابتدای تاسیس آن همکاری ارزنده‌ای داشت.

درگذشت هنرمند

این نوارنده موسیقی، استاد و محقق هفتم شهریور ۱۳۴۴ درگذشت.

پی‌نوشت:

۱-‌ برگ‌هایی از تاریخ موسیقی ایران

۲-‌ مهدی برکشلی، ردیف هفت‌دستگاه موسیقی ایرانی، مؤسسه فرهنگی-هنری ماهور

۳-‌ روزنامه تعادل، ۷ شهریورماه ۱۳۹۶

۴- همان

۵-‌ انتشار ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی؛ موسی معروفی، خبرگزاری دانشجویان ایران، ۲۲ اسفندماه ۱۳۹۴