بهروز ثروتیان آثار زیادی در زمینه‌های مختلف ادبی از خود به یادگار گذاشت اما خودش مهمترین تحقیقاتش را در حوزه آثار نظامی می‌داند. او برای کار روی ۱۴ نسخه خطی نظامی، هفت سال از عمرش را در زیرزمین خانه‌اش گذراند تا بتواند از روی آنها به شرح و تفسیر آثار نظامی بپردازد.

بهروز ثروتیان نامی آشنا برای پژوهشگران حوزه ادبیات فارسی و تمامی افرادی است که دستی بر قلم شعر و شاعری دارند. ثروتیان که بیشتر به عنوان نظامی‌شناس معاصر معروف است، وی در ۱۱ مهر ۱۳۱۶ در میاندوآب چشم به جهان گشود. او دوران جوانی را تا ۲۴ سالگی در زادگاهش گذراند و پس از آن رشته زبان و ادبیات فارسی را برای تحصیل دانشگاهی انتخاب کرد و چون دانشجوی رتبه اول این رشته در دانشگاه تبریز شناخته شد، مدال درجه ‌یک علمی فرهنگ را به او اعطا کردند.

در ۱۳۵۴ توانست مدرک دکتری ادبیات فارسی را از دانشگاه تهران دریافت کند و در دانشگاه استخدام شود. او در ادامه فعالیت‌هایش به تدریس در دانشگاه های تبریز و آزاد کرج پرداخت تا بازنشسته شد.

نظامی‌شناسی

او آثار زیادی در زمینه‌های مختلف دارد اما خودش مهمترین تحقیقاتش را در زمینه آثار نظامی می‌داند که تصحیح و توضیح مخزن‌الاسرار، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین و شرفنامه از آن جمله است. ثروتیان برای کار روی ۱۴ نسخه خطی از آثار نظامی، هفت سال از عمرش را در زیرزمین خانه‌اش گذراند تا بتواند از روی این ۱۴ نسخه خطی به شرح و تفسیر آثار نظامی بپردازد و حاصل این ایام کتاب‌هایی شد با عناوین خسرو و شیرین، گنج رازها و اندیشه‌های نظامی گنجه‌ای. ثروتیان در این آثار کوشید تا به توضیح و تفسیر آنچه نظامی در آثارش به آن‌ها پرداخته، اشاره کند و در واقع فهم آثار نظامی را برای خواننده آسان کرده و نوشته‌های این شاعر گرانمایه را به حالتی قابل فهم برای خوانندگان تبدیل کند. او در گفت‌وگویی پیش از درگذشتش درباره حافظ و نظامی و تفاوت این ۲ گفته است: " ما از اشعار شعرا پی به اندیشه‌های‌شان می‌بریم. حافظ در غزل‌سرایی بی‌نظیر است؛ اما شاگرد نظامی محسوب می‌شود. نظامی داستان گفته و خواندنش لذت مخصوصی دارد. حافظ بیشتر به زبان مردم سخن می‌گوید در عین حال، بعضی از ابیات حافظ ۷۲ معنی دارد. مثل:

دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند
گل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند"
برای من حافظ دل‌نشین‌تر است، ولی استاد شعر در سطح جهان نه فقط در ایران و زبان فارسی، نظامی است. نظامی و حافظ را نمی‌شود، مقایسه کرد. ۱۵۰ سال با یکدیگر فاصله دارند. غزل از دردهای درون انسان صحبت می‌کند؛ از این جهت غزل از بر کردنی است و همه به راحتی یاد می‌گیرند. با زندگی انسان سروکار دارد در حالی‌که نظامی داستان گفته و از بر کردنی نیست؛ باید خواند."

او همچنین درباره اهمیت ادبیات ایرانی معتقد است: ادبیات جهان در مقابل ادبیات ما بسیار کوتاه‌قد است و اندیشه‌ای که در مولانا، نظامی و خصوصاً عطار وجود دارد، شاید در آینده باعث شود تا مردم جهان بخواهند ادبیات فارسی یاد بگیرند تا این اندیشه‌ها را درک کنند. اگر انسان به خاطر الکترونیک، کامپیوتر و علوم روز مجبور باشد، زبان انگلیسی بیاموزد، روزی هم برای درک و فهم این اندیشه‌ها باید زبان فارسی بیاموزد.

حسن ذوالفقاری، پژوهشگر ادبی نیز درباره مرحوم ثروتیان گفته است: "وی نظامی‌پژوه بزرگی بود و گامی موثر در زمینه تصحیح و شرح آثار نظامی برداشت. باتوجه به اشکالاتی که در تصحیح وحید دستگردی از آثار نظامی دیده می‌شد، تصحیح "خمسه نظامی" به وسیله ثروتیان این متن را دوباره زنده کرد. تلاش‌های مرحوم ثروتیان در زمینه نظامی‌پژوهی بسیار ارزنده است و وی جزو افرادی به حساب می‌آید که خدمت‌های گسترده‌ای به نسل ما کرده است."(۱)

آثار

ثروتیان یکی از چهره‌های ماندگاری است که در طول سال‌های متمادی، شعرهای نظامی و حافظ را به زبان ساده و قابل فهم به خوانندگان حرفه‌ای و حتی عام ادبیات فارسی ارایه کرده و با دقت و فراست به نقد و تحلیل اندیشه‌های نظامی و حافظ پرداخته است.

او در ۱۳۵۰ نخستین کتابش را با عنوان "بررسی فر در شاهنامه فردوسی" منتشر کرد. تحقیق‌ها و کتاب‌های او درباره حافظ عبارتند از "شرح حافظ در ۴ جلد" که یکی از ارزنده‌ترین کتاب‌ها درباره حافظ است و با تطبیق نسخ متعدد انجام گرفته است.

"غزلیات حافظ" عنوان یکی دیگر از کتاب‌های ثروتیان درباره حافظ است که به نقد و بررسی دستنویس‌ها و نسخ علمی - انتقادی، مشکول‌نویسی کلمات و مقدمه و تعلیقات پرداخته است. اثر دیگر او "ترجمه حافظ به شعر ترکی" است که ثروتیان در این کار دیوان حافظ را به نظم ترکی درآورده؛ با همان قافیه و همان وزن به گونه ای که یک خواننده ترک زبان با آن ارتباط بسیار خوبی برقرار می‌کند. کتاب دیگر او با عنوان "شرح غزلیات حافظ از جمله شرح‌های ممتازی است که تاکنون بر غزلیات حافظ نوشته شده و بر اساس متنی علمی - انتقادی بنا نهاده شده است و شارح با صرف وقتی بسیار از روی دست‌نویس‌های علمی - انتقادی، تصحیح قابل قبولی به دست داده است. ثروتیان در این کتاب غزل‌های حافظ را بر اساس ترتیب حروف قافیه منظم کرده است. در هر مرحله از شرح غزلی عینا در یک صفحه به صورت مشکول نقل شده و در مرحله‌ بعدی مطلع غزل ذکر شده و موضوع غزل به صورتی کاملا خلاصه و حتی‌الامکان ساده توضیح داده شده تا هر پژوهنده‌ای به آسانی بتواند به تحقیقات موضوعی غزلیات حافظ بپردازد. ثروتیان در مرحله‌ بعد بیت بیت غزل را به ترتیب نوبت ذکر کرده است. نخست کلمات و ترکیبات شرح و توضیح داده شده و سپس معنی بیت در میان۲ نشانه " " نقل شده است. در مرحله‌ چهارم وی معنی مقصود بیت را با عنوان کردن ترکیب بالکنایه ذکر کرده است."(۲)

کتاب دیگر این پژوهشگر "فن بیان در آفرینش خیال" است که به نوعی تکمیل‌کننده کتاب "بیان در شعر فارسی" به شمار می رود. به گفته ثروتیان خواننده علاقمند به زبان فارسی با مطالعه این اثر بسیاری از پیچیدگی‌های شعر فارسی برایش از میان می رود و با درک زیبایی‌ آفرینش‌های ادبی به لذتی دوچندان دست پیدا می‌کند. ثروتیان در نگارش این کتاب نظر علما و ادیبان پیش از خود را با روشی منطقی نقد کرده و در این راه برخی از اصطلاحات نامأنوس فن بیان را به فارسی برگردانده و اشعار حافظ و نظامی را به عنوان شاهد شعری به کار گرفته است. کتاب در ۹ فصل با عناوین شکل خیال، فن بیان از نظر قدما، تشبیه یا همانندسازی، مجاز، جابه‌جایی، استعاره (گروگان‌گیری)، ایهام یا گمان‌انگیزی، کنایه، طرح مسأله نماد یا نشانه در بیتی از حافظ و صحنه‌سازی برای رمز نهانی داستان‌ها نوشته شده است.

او به جز اینکه به نقد آثار بزرگان ادب قدیم می پرداخت از شعر شاعران معاصر چون نیما هم غافل نبود. با همین دیدگاه بود که کتاب "اندیشه و هنر در شعر نیما" را نوشت. به اعتقاد او نیما تأثیر بسزایی در شعر امروز داشته و حتی در اشعار شهریار شاعر آذربایجانی نیز دیده می‌شود.

دیگر آثار او عبارتند از: تصحیح جاودان خرد، پیر طریقت گفت، بیان در شعر فارسی، روایات گهربار، طنز و رمز در الهی‌نامه، بازنویسی آثار نظامی برای جوانان (۶ جلد)، رویای عشق در مثنوی گل و نوروز، گزیده مخزن‌الاسرار، آیینه غیب، سلام بر حیدربابا (شعر فارسی)، ترجمه حیدربابایه سلام، از ایران چه می‌دانیم (۷ جلد)، شعر و اندیشه نیما یوشیج، اندیشه‌های نظامی گنجه‌ای و نقش بیان در آفرینش خیال برخی آثار چاپ شده بهروز ثروتیان هستند. ثروتیان ۷ مرداد ۱۳۹۱ چشم از جهان فرو بست.

پی‌نوشت:

۱- خبرگزاری کتاب ایران؛ ۸ مرداد ۱۳۹۱

۲- برگرفته از "تعدادی از مقالات دکتر بهروز ثروتیان در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی"؛ پرتال جامع علوم انسانی