وقتی که تاریخ ادبیات معاصر کشور را کنکاش می‌کنیم به برخی نام ها و اسامی برمی خوریم که در دوره‌های مختلف بسیار پرآوازه و فعال بودند، شخصیت هایی نظیر منوچهر نیستانی که امروز جز نامشان و دفتر شعری که به سهولت در دسترس نیست، چیز زیادی باقی نمانده است. منوچهر نیستانی شاعر معاصر ایرانی است که در قالب‌ها و شکل های مختلف همچون غزل و نیمایی شعر سرود. مضامین اصلی شعرش را «اندوه» دانسته‌اند. (۱) تخلص او در شعر «بهمنش» بود، وی افزون بر سرودن شعر در زمینه پژوهش ادبی و ترجمه نیز آثاری از خود برجای گذاشته است. (۲)

زندگینامه منوچهر نیستانی

منوچهر نیستانی چهارم آبان ۱۳۱۵ خورشیدی در کرمان چشم به جهان گشود. او تحصیلات خود را تا پایان مقطع متوسطه در زادگاهش گذراند. منوچهر تحصیل خود را در مدرسه دارالفنون ادامه داد و همین آغاز راهی برای سرودن اشعارش شد. پس از پایان دوره های آموزشی اولیه در ۱۳۳۴ خورشیدی در دانشسرای عالی تهران شروع به تحصیلات آکادمیک کرد و در ۱۳۳۷ خورشیدی در رشته زبان و ادبیات فارسی موفق به اخذ مدرک کارشناسی شد.

نخستین اشعارش در روزنامه‌های بیداری و اندیشه کرمان به چاپ رسید. شعرهای تند سیاسی‌اش را با نام مستعار در روزنامه‌های چلنگر، توفیق، رزم و مردم به چاپ رساند. نیستانی چند شعر هم برای کودکان سروده است. او شعرها و نوشته‌های کودکانه‌اش را در سال‌های ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۵ بیشتر با نام مستعار «نی‌نی» در صفحه کودکان مجله «امید ایران» به نام‌های «بچه‌های امروز» به چاپ می‌رساند.(۳)

نیستانی مدت‌ها در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان اشتغال داشت. برای سرودن شعر به آسودگی ذهن نیاز داشت، به ‌همین ‌سبب، خود را در ۱۳۵۷ خورشیدی بازنشسته کرد.

قالب اشعار نیستانی

تخصص نیستانی بیشتر در قالب و نوع اول بوده است. او همچنین در سرودن اشعار سنتی، نیمه‌سنتی و آزاد نیز طبع‌آزمایی می کرد. مضامین شعرهایش اعتراضی آکنده از احساسات بود. از کلمات و تعابیر روزمره و عامیانه در سرودن شعر بسیار بهره می برد.  نیستانی بسیار پخته و مستقل شعر می سرود.  از نیستانی آثار چاپ‌نشده‌ای نیز در زمینه پژوهش وجود دارد که مرگ مهلت انتشار آنها را به او نداد. از جمله آنها «یادداشت‌هایی بر کناره کتاب» است که گردشی در دیوان‌های شعر از جمله «دیوان نظامی» و «مقدمه‌ای بر مقدمه متون کهن فارسی» است.

از مهم‌ترین مولفه های شعری منوچهر نیستانی طنز به‌شمار می‌رود. نیستانی در اشعارش از طنزی کلامی سود می‌جوید و از نمونه‌های این شعرها می‌توان به شعر «امتحان و حق» اشاره کرد. نیستانی حتی در نثر نیز به طنز گرایش دارد و در ستون «چیزبرگر» به نکات ظریف و باریکی اشاره کرده است که مخاطب را به‌نوعی به بیداری و آگاهی دعوت می‌کند. نیستانی هم در ساختار و هم در مضمون غزل نوآوری کرده است. او زبان شعر را به زبان گفتار و محاوره نزدیک کرده است. او حتی توانست بسیاری از لحن‌ها که تا آن روز به شعر راه‌نیافته بودند وارد شعر کند.(۴)

غزل سرایی منوچهر نیستانی

نیستانی را از مبتکران غزل در تاریخ معاصر ادبیات ایران می شناسند. در واقع غزل پس از نیما یوشیج با منوچهر نیستانی شروع شد و او نیما را زودتر از بقیه درک کرد. وی با هنجارگریزی نوشتاری و همچنین شکستن ساختمان غزل، موفق شد، مسیر جدیدی را برای سرودن غزل بگشاید و برای همین در غزلی ناگاه، ۲ بیت با وحدت طولی مصرع‌ها دیده می‌شود و بیت سوم سه مصرع می‌شود یا در قالب جملات معترضه غالبا بی‌فعل، هنجار نوشتاری غزل شکسته می‌شود.

منوچهر، تسلط بسیاری زیادی به ادبیات کهن داشت. او از طریق غزل‌های نو و غزل‌واره‌هایش و با لحن سیاسی اجتماعی خاص خود، توانست در ادبیات دهه ۴۰ جایگاهی برای خود پیدا کند. همین باعث شده شعر او خیلی دورتر از خواست‌های مخاطب امروزی باشد که بیشتر به ساده‌نویسی و حتی ساده‌انگاری می رود. طنزی گزنده و گریزناپذیر و تلخ تم اصلی در کارهای نیستانی است.(۵)

نیستانی با نوآوری در سرودن غزل پیشرو دیگران شاعران پس از خود شد. او با دستکاری در فرم بیرونی غزل شعرهای بسیار فاخری سرود. همچنین تجربیات خود را وارد شعر آزاد کرد. البته پرواضح است که نیستانی را به عنوان گمنام ترین شاعر یک نسل قبل بشناسند.  (۶)

منوچهر با وجود حجم کم آثارش مخصوصا در قالب غزل یکی از تاثیر گذارترین و مدرن ترین شاعران معاصر به حساب می آید، نخستین بار او بود که اساس سطر بندی سنتی غزل را به هم ریخت، بهتر بگویم، غزل را از لحاظ فرم، شالوده شکنی کرد و مبنای سطربندی را نه بر وزن که بر معنا قرار داد. همینطور فصل بندی را در غزل رایج ساخت و نه به صورت سطحی که تمام این دفرم کردن ها را با دلالت و منطق انجام می داد. (۷) در شعر او همیشه نوعی ابهام شاعرانه موج می زند، نوعی ابهام که گویی همانجایی است که شاعر وارد شعر خود می شود و این ابهام ساختگی و تصنعی نیست که در بیشتر اوقات به عنوان امتیاز شعر نیستانی خود نمایی می کند.

شب می رسد زراه، زراه همیشگی

شب با همان ردای سیاه همیشگی

تردید در برابر بد! خوب! نیستی!

سبک و لحن و ویژگی آثار

مجموعه«جوانه» دربردارنده نخستین تجربه‌های شاعری اوست و هر چند مجموعه‌ای احساساتی و ساده است، اما شاعر نسبت به انتشار آن هیچگاه احساس پشیمانی نکرده است. مجموعه «خراب»، از جهت تکنیکی یک سطح بالاتر است و شاعر سعی دارد با استفاده از زبان کوچه، رنگ و روی تازه‌ای به اشعارش بدهد. در دفتر بعدی، شاعر به شعر کارگری روی می‌آورد و مایه‌های طنز، که در همه دفترهایش کم‌وبیش دیده می‌شود، اینجا برجسته‌تر نشان می‌دهد.(۶) تغزل، بن‌مایه‌های طنز، رگه‌های خیامی اندیشه، زمینه عاطفی سوگوارانه و شعر کارگری، محورهای معنایی شعر نیستانی را شکل می‌دهند. برخی نوآوری‌های او در غزل فارسی الهام‌بخشِ غزل‌سرایانی مثل حسین منزوی و سیمین بهبهانی بوده است. نیستانی از مبتکرترین غزل‌پردازان نئوکلاسیک زمانِ خود بود و تلاشی فراگیر در مسیر رسیدن به فرم تازه‌ای در غزل و گسترش امکانات و ظرفیت‌های صوری و محتوایی این قالب داشت.

طنز در اشعار نیستانی

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های شعر نیستانی، طنز خاص او است. نیستانی گویا در زندگی شخصی هم آدمی بوده که احساسات واقعی و افکارش را همیشه زیر لایه‌ای از طنز و یاوه گویی پنهان می‌کرده و استنباط و دریافتش را از وقایع صریح و مستقیم نشان نمی‌داد. این ویژگی تا حدی در بعضی اشعارش هم نمود یافته و او را دچار نوعی ضد و نقیض‌گویی نشان می‌دهد که در بهترین حالت می‌تواند نوعی عرفان خاص نیستانی باشد. اصولا شعر نیستانی، شعر کلام است و این از تسلط او بر زبان فارسی و گستردگی واژگانش ناشی می‌شود.(۷)

سرانجام منوچهر نیستانی

منوچهر نیستانی در ۲۹ اسفند۱۳۶۰ خورشیدی در حالی که تنها ۴۵ سال داشت بر اثر سکته قلبی در تهران چشم از جهان فروبست. مجموعه اشعار منوچهر نیستانی را انتشارات نگاه، منتشر کرده است.

پی نوشت:

۱. زرقانی، مهدی. چشم‌انداز شعر معاصر ایران: جریان‌شناسی شعر ایران در قرن بیستم. ص. ۳۵۷.

۲. «یادی از منوچهر نیستانی در سالگرد تولدش».

۳. شریفی، محمد. فرهنگ ادبیات معاصر فارسی. ص. ۸۳۳.

۴. ساکی، بهمن. فرهنگ گونه‌های نوپدید در شعر معاصر فارسی. ص. ۸۹۳.  «منوچهر نیستانی‏». ‏ «ویژه‌نامه منوچهر نیستانی».

۵.  «منوچهر نیستانی، شاعری که به بهار نرسید‏».

۶.  صالحی، سیدعلی. منوچهر نیستانی در «دیداری با خود». زمستان ۱۳۸۲.

۷. شریفی، محمد (۱۳۹۵). فرهنگ ادبیات معاصر فارسی. تهران: نشرنو. ص. ۸۳۳. شابک