تامس مور یکی از نویسندگان و معماران نظری جامعه فاضله و از مشهورترین افراد دوران رنسانس به شمار می‌رود که با نوشتن کتاب آرمان‌شهر به شهرت جهانی دست یافت. وی مشاور اعظم هنری هشتم در دربار انگلیس بود که به دلیل مخالفت با او به اعدام محکوم شد.

بسیاری از اشراف زادگان هستند که مثل زنبورهای نر از زحمت دیگران سود می‌جویند. ‌اینها خون رعایای خویش را با بالا بردن میزان اجاره بها می‌مکند. ‌چون تنها کاری که در آن اقتصادی عمل می‌کنند و در آن خست می‌ورزند، همین است. ‌در امور دیگر چنان ولخرجی می‌کنند که خود را به تباهی می‌کشند. ‌این بزرگ زادگان و اشراف همیشه تعدادی از افراد بیکار و ولگرد را در اطراف خود جمع می‌کنند که هرگز راه و رسم گذران زندگی خویش را نیاموخته‌اند و وقتی اربابانشان از دنیا بروند یا خودشان بیمار شوند، فورأ اخراج می‌شوند. ‌چون اشراف به بیکاران بیشتر از بیماران توجه دارند. وراث بزرگزاده دیگر قادر به حفظ سازمان قبلی نیستند، گروهی که رانده شده‌اند، گرسنه می‌مانند و اگر به دزدی دست نیازند از گرسنگی تلف خواهند شد. اینها بخشی از کتاب یوتوپیا شاهکار تامس مور نویسنده انگلیسی است.

تامس مور یکی از چهره‌های نامدار جهان بود که در هفت فوریه ۱۴۷۸میلادی در میلک استریت لندن دیده به جهان گشود. وی نخست به تحصیل در مدرسه سنت آنتونی یکی از بهترین مدارس آن دوران لندن پرداخت و در ۱۴۹۰ تا ۱۴۹۲میلادی به عنوان خدمت‌کار در خانه‌ جان مورتن اسقف اعظم کانتربوری و صدراعظم انگلیس سپری کرد. مورتن از آنجایی که باور داشت، مور توانایی های بالقوه فراوانی دارد او را نامزد جایگاهی در دانشگاه آکسفورد کرد. مور در آکسفورد آموزشی کلاسیک را دریافت کرد. سپس از آنجایی که پدر مور از حقوقدانان برجسته انگلیسی بود، رشته حقوق را برای ادامه تحصیل برگزید علاوه بر این در دانشگاه آکسفورد به فراگیری زبان لاتین و ادبیات پرداخت در آن‌جا با اراسموس نویسنده‌ کتاب ستایش دیوانگی آشنا شد و در نتیجه­ آموختن زبان یونانی، کتاب جبارکشی اثر لوسین را از یونانی به لاتین ترجمه کرد و چون در آن زمان آموختن زبان یونانی غیرمعمول بود در حق او پنداشتند که به کفر دوران باستان گرایش دارد. مقامات دانشگاه و پدرش به او اعتراض کردند و مور از دانشگاه اخراج شد. در ۱۹سالگی در روم یک سلسله سخنرانی درباره­ «شهر خدا» اثر سن آگوستین ایراد کرد. کمی بعد او وارد یکی از صومعه‌های فرقه‌ شارتر شد و مدت چهار سال در آن‌جا ماند. سپس اسقف کامبرای ـ صومعه را ترک کرد و به شغل وکالت پرداخت. در واقع مور در فوریه ۱۴۹۶میلادی به عضویت موسسه معروف (Lincoln inn) که یکی از چهار موسسه حقوقی معروف انگلیس در آن زمان بود، پذیرفته شد تا در آنجا با تکمیل تحصیلات دانشگاهی خود را برای عضویت در کانون وکلای لندن آماده کند، بدین ترتیب مور موفق شد به عضویت کانون وکلا درآید.

این حقوقدان نامدار در کنار حرفه وکالت به سیر در عالم ادبیات و مطالعه آثار عرفانی و کتاب های مقدس ادامه داد و سرانجام لباس راهبان را بر تَن کرد. او پیرایش جامعه­ روحانیون از درون را خواستار شد، وی به شدت متدین و مذهبی بود و در تلاش بود که بتواند تعادل و توازنی میان خدمت به صومعه و ادامه کار به عنوان یک درس‌خوانده حقوق برقرار سازد. خصلت دلبستگی به عبادت، ریاضت و روزه‌داری به موازات پرداختن به امور سیاسی و اجتماعی در توماس مور باقی ماند اما در عین حال به دلیل احساس وظیفه نسبت به سرنوشت انگلیس و مردم در ۱۵۰۴ میلادی به عضویت پارلمان انگلیس درآمد. در واقع مور از شخصیت‌های روشنفکر در دربار انگلیس محسوب می‌شد که با طی مراحل پیشرفت در نظام حکومتی انگلیس در ۱۵۲۳میلادی به ریاست پارلمان آن کشور نیز انتخاب شد. البته میان مور و افکار و اندیشه‌های هنری هشتم هیچ‌گونه سنخیتی وجود نداشت و همین ناسازگاری‌ها باعث شد در ۱۵۳۲میلادی مور به بهانه بیماری از ریاست پارلمان و بسیاری از مناصب حکومتی استعفا دهد، او در ابراز مخالفت با شیوه‌های حکومتی خودسرانه هنری هشتم تا به آنجا پیش رفت که در ۱۵۳۳میلادی از شرکت در مراسم به تخت نشستن یکی از شاهزاده‌های انگلیس خودداری کرد. همین مخالفت ها کافی بود تا در ۱۵۳۴ میلادی به جرم خیانت و همکاری با دشمنان هنری هشتم دستگیر و بعد از مدتی تحمل زندان محاکمه و به اعدام محکوم شود، هر چند جرم اصلی وی این بود که در برابر خواست هنری هشتم برای جدایی از کلیسای کاتولیک به مخالفت برخاسته بود.

واکنش به اعدام تامس مور

اهمیت این نویسنده به اندازه‌ای است که بعد از گذشت چند سده علاوه بر آن که کلیسای کاتولیک رم لقب قدیس را به او داد، کلیسای پروتستان انگلیس هم نیز لقب شهید اصلاح‌طلب را به او اعطا کرد. روشنفکران و سیاستمداران در سراسر اروپا از اعدام وی ناراحت و شگفت زده شدند. چارلز پنجم پس از مرگ او با اندوه گفت: اگر این مرد بزرگ مشاور من بود ترجیح می دادم، بزرگترین و بهترین شهرم را از دست دهم تا چنین مردی را. او در تاریخ انگلیس و اروپا آخرین مردی بود که کوشید میان روشنگری و دین اتحاد پدید آورد. ایمان مستحکم دینی او که در نهایت وی را نزد مسیحیان در مقام قدیسین شهید نشانید در کنار باورهایی که در عصر او غیر طبیعی بود، چون باور او به حق برابر زنان و مردان در تحصیل و رسیدن به مدارج عالی و مخالفت او با نظام فئودالی عصر خود و باور او به جهان وطنی که در آثارش بازتاب یافته بود و در نهایت ترجیح مرگ در راه راستی بر قدرت سیاسی، از او شخصیتی متمایز ساخت.

اتوپیا یا آرمان‌شهر شاهکار بی‌بدیل تامس مور

اصل واژه utopia یونانی است و معنی آن «جایی که وجود ندارد» یا «ناکجاآباد» است. آرمان‌شهر نمادی از یک واقعیت آرمانی و بدون کاستی است. همچنین می‌تواند نمایانگر حقیقتی دست نیافتنی باشد. مور این کتاب را در ۱۵۱۵ میلادی تحت تأثیر جمهوری افلاطون و با توجه به مواردِ ناعادلانه دانسته شده در ستایش دیوانگی اثر اراسموس نوشت. آرمان شهر، شرح کشوری فرضی به نام آبراکسا است و فرمانروای آن، یوتوپوس فرمان داده است تا پیرامون سرزمین این کشور تنگه هایی بکنند و آن را به صورت جزیره ای جدا از سرزمین های دیگر درآورند. دریانوردی به نام رافائل هیتلودی، به طور ناگهانی از این جزیره گذر می کند و پنج سال در آن زندگی می کند و تنها بدان سبب به اروپا بر می گردد که سازمان عاقلانه و عادلانه آن جزیره را به اروپاییان بشناساند. مور بر این عقیده بود که جامعه را نمی‌توان از طریق وضع قوانین خوب اصلاح کرد زیرا با وجود قوانین خوب باز مشکلات و معضلات باقی خواهد بود بنابراین پیش از آن‌که به تدوین قوانین خوب برای اصلاح جامعه پرداخته شود، باید علل وقوع مسایل را بررسی کرد. در واقع تامس مور تفکرات خود را در ارتباط با ضرورت استقرار نظام سیاسی مبتنی بر عقل و خرد و منطق در انگلیس را در کتاب معروفش به نام یوتوپیا یا آرمان‌شهر نوشت. کتابی که می‌توان از آن به عنوان سنگ بنای اولیه حکومت دموکراسی در جهان نام برد.

ویژگی های جامعه آرمانی تامس مور

مور در این کتاب اصول فلسفی خود در خصوص یک جامعه ایده‌آل را که همه قوانین و احکام در آن همچون احکام مجازات خطاکاران، کنترل نظام آموزشی، تکثرگرایی مذهبی، آیین ازدواج و طلاق و حقوق زنان براساس عقل و منطق ساری و جاری می‌شود، به رشته تحریر درآورده است. در واقع می‌توان کتاب آرمان‌شهر را سرآغازی برای تحولات سیاسی و اجتماعی و استقرار حکومت‌های مبتنی بر قانون در انگلیس و در جهان به حساب آورد. یوتوپیا با شرح وضع زندگی اجتماعی انگلیس در آغاز سده ۱۶ شروع می‌شود. این بخش از کتاب در خصوص آثار جنگ‌های داخلی که کشور را به خون و فقر کشانده بود، نوشته شده است. در قسمتی از این کتاب آمده است: عده‌ای از مردم عادت کرده بودند که معاش خود را از راه اشتغال در مشاغل نظامی تأمین نمایند، وقتی جنگ‌های داخلی به پایان رسید، عده­ زیادی از پارتیزان‌های سابق دست به راه زنی زدند که در نتیجه­ آن امنیت راه‌ها و قلمروهای خصوصی به­ خطر افتاد. به­ علت صدور روزافزون پشم انگلستان به فلاندر بسیاری از مزارع غلات را به چراگاه مبدل کرده بودند. این تغییر شکل استفاده از زمین، مالکین را ثروتمند می‌کرد. لیکن موجب گرانی قیمت نان و افزایش تعداد بیکاران می‌شد. نتیجه­ این وضع کاهش یافتن دست‌مزدها شد که هرچند جنبه­ موقتی داشت، لیکن آثار دردناکی به ­جای گذاشت. در این حال قانون‌گذاران با تشدید مجازات درصدد چاره‌اندیشی برای این اوضاع برآمدند. مثلاً مجازات راه زنی در جاده‌های بزرگ مرگ تعیین شد. حتی اگر این راهزنی همراه با قتل نفس نبوده باشد.

این نویسنده نامدار در بخش دوم کتاب خود جامعه­ آرمانی را به تصویر می‌کشد. مدینه­ فاضله­ مور یک جامعه­ سیاسی است که شکل حکومت آن دموکراسی پارلمانی است و نمایندگان مجلس و مقامات دولتی از ۵۴ شهر آن به­ طور غیرمستقیم انتخاب می‌شوند و انتخاب به‌این‌گونه است که هر ۳۰ خانواده یک گروه را تشکیل می‌دهند، هر گروه یک مدیر (مددیاران) یا نماینده به نام «فیلارک» انتخاب می کنند که به مدت یک سال مسوولیت دارد. هر ۱۰ مدیر یک فرد را از بین خود انتخاب می‌کنند و این روند ادامه داشت تا سرانجام چهار شخص انتخاب می‌شوند و از بین آن‌ها یکی را به­ عنوان پادشاه انتخاب می‌کنند که تا پایان عمر و تا زمانی که از قانون تخلف نمی‌کرد، باقی می‌ماند. مدیران یک شورا داشتند. افزون بر شوراهای مدیران یک مجلس ملی هم بود که قوانین را تنظیم می‌کرد. در اتوپیا ۵۴ شهر وجود دارد که به‌جز پایتخت، همه از روی یک نقشه ساخته شده بودند و هر دو سال یک­بار خانه‌ها را با یکدیگر عوض می‌کنند. همه یک جور لباس می‌پوشند اما میان لباس مرد و زن و متأهل و مجرد تفاوت وجود داشت. همه چیز اشتراکی بود. هر ۳۰ خانواده ناهار و شام را با هم می‌خوردند. دولت به‌دقت ازدواج را تنظیم می‌کرد. دختران قبل از ۱۸ و پسران قبل از ۲۲ سالگی حق ازدواج ندارند. چندهمسری اجازه داده نمی‌شد و طلاق ناپسند است. اما در موارد قابل قبول پس از بررسی دقیق و کامل می‌توان ازدواج را منحل کرد...

در یوتوپیا تمام ادیان به­ طور برابر از آزادی کامل برخوردارند. حتی برای کافران و مشرکان هیچ مجازات درنظر گرفته نشده بود و فقط از مشاغل عمومی و حقوق مدنی محروم بودند. مردم یوتوپیا درگیر جنگ نمی‌شوند؛ مگر در سه صورت دفاع از خاک خود در موقع هجوم خارجی، نجات دادن خاک کشورهای متحد از دست مهاجمان، آزاد ساختن مللی که تحت فشارهای حکومت‌های جبار قرار دارند. در واقع این حقوقدان نامدار در کتاب یوتوپیا از محدوده جغرافیایی مدینه، روابط اجتماعی، میزان جمعیتی، نوع پوشش، زر و سیم اهل مدینه و شیوه نگهداری آن گرفته تا حکمت اخلاقی مردمان، حوزه کیفری و دادرسی، جنگاوری و دین مداری ساکنان آرمان شهر و ده ها موضوع خرد و کلان دیگر بازتاب داده است. کتاب یوتوپیا نخستین بار به وسیله داریوش آشوری و نادر افشار در ایران ترجمه و منتشر شد.

مور مولف سرگذشت ریچارد سوم

یکی دیگر از آثار برجای مانده از وی کتاب سرگذشت ریچارد سوم از پادشاهان معروف انگلیس به ۲ زبان لاتین و انگلیسی است. مورخان معتقدند، این کتاب جزو شاهکارهای تاریخ‌نگاری انگلیس شناخته شده است. گرچه مور نتوانست این کتاب را به طور کامل به پایان برساند اما اعتقاد عمومی بر این است که ویلیام شکسپیر نمایشنامه‌نویس معروف سده شانزدهم انگلیس در نگارش بسیاری از نمایشنامه‌های خود از وقایع این کتاب الهام گرفته است. کتاب دیگر مور، «آرامش در برابر اندوه» است که در زندان نوشته است.