محمد جواد مشکور در ۱۲۹۷ خورشیدی در محله سنگلج تهران دیده به جهان گشود. وی در خانواده‌ای اهل علم پرورش یافت. پدر او، علاءالدین نواده شیخ علی ارموی از علمای بزرگ ارومیه بود که در نجف اشرف در محضر عالمان بزرگ روزگار مانند آخوند خراسانی و آقا ضیاءالدین عراقی به تحصیل پرداخت. مشکور تحصیلات ابتدایی را در مدرسه تمدن و تحصیلات متوسطه را در مدرسه دارالفنون گذراند. سپس به دانشسرای عالی و دانشکده معقول و منقول رفت و در ۱۳۱۸ خورشیدی موفق به اخذ درجه کارشناسی در ادبیات فارسی و ادبیات عرب شد، پس از آن مدتی به تدریس در دبیرستان‌ها پرداخت. بدین ترتیب مشکور زندگی تحصیلی خویش را بر پایه تاریخ، دین، تاریخ فرقه های اسلامی و همچنین ادبیات استوار کرد. وی از ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۸ خورشیدی به تدریس تاریخ ایران قدیم و زبان پهلوی در دانشگاه تبریز مشغول بود.

این مورخ برجسته پس از پایان دوره کارشناسی ارشد برای تحصیل در دوره دکتری تاریخ، راهی دانشگاه سوربن فرانسه شد و نزد استادان برجسته‌ای چون لویی ماسینیون، هانری کربن تحصیل کرد و درباره‌ تاریخ و فرهنگ خاورمیانه از سده نهم پیش از میلاد تا سده نهم میلادی به تحقیق پرداخت و در ۱۳۳۶ خورشیدی موفق به اخذ مدرک دکتری در تاریخ اسلام و خاورمیانه شد.

فعالیت‌های علمی و فرهنگی در سوریه

این مورخ و ادیب برجسته بعد از بازگشت از خارج در ۱۳۴۴ خورشیدی به خدمت تمام وقت دانشسرای عالی درآمد و در کنار آن در دانشکده‌ ادبیات و علوم انسانی و دانشکده‌ الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران نیز به تدریس مشغول بود. وی از ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۴ خورشیدی مدیریت مجله‌ «الاخاء» را به عهده داشت. در این میان او در کنگره‌های بین‌المللی در انگلیس، فرانسه، آلمان، روسیه و ترکیه شرکت کرد در ۱۳۵۳ خورشیدی به عنوان رایزن فرهنگی ایران عازم سوریه شد. وی ضمن تدریس تاریخ فرقه های اسلامی به ویژه شیعه در دوره‌ فوق لیسانس در دمشق، موفق به تأسیس ۲ کرسی زبان و ادبیات فارسی در۲ دانشگاه دمشق و حلب شد و کتابخانه‌ای مربوط به کتب ایران و اسلام در مرکز رایزنی و کتابخانه‌ای مربوط به ایران‌شناسی در کتابخانه‌ مرکزی دانشگاه دمشق دایر کرد. یکی از مهم‌ترین موفقیت های وی در آنجا مشخص کردن قبر ابونصر فارابی در باب الصغیر و شیخ اشراق شهاب‌الدین ابوالفتوح سهروردی در باب البرید بود.

علم آموزی نزد استادان بزرگ ایران و جهان

این مورخ سرشناس در کنار تحصیلات دانشگاهی در محضر استادانی مانند علامه سید محمد حسین طباطبایی، علامه محمد بن عبدالوهاب قزوینی، مهدی آشتیانی، بدیع الزمان فروزانفر، احمد بهمنیار، ملک الشعرای بهار و عباس اقبال به تحصیل علم پرداخت از دیگر بزرگان فرهنگ ادب و تاریخ که مشکور از دانش آنها بهره برد، می توان شریعت و محمدمهدی سنگلجی دایی‌های وی اشاره کرد. او همچنین در دانشگاه ‌سوربن نزد ‌استادان برجسته مانند پروفسور لویی ماسینیون و هانری کربن دانش‌های ‌اسلامی را فراگرفت و پارسی باستان، اوستا و زبان های سغدی، پهلوی، عبری و آرامی و زبان سریانی را نزد علمای بزرگی آموخت.

خلق آثار بی‌نظیر در حوزه تاریخ باستان و اسلام

این استاد فرهیخته بیش از ۵۰ کتاب به رشته تحریر درآورده است در زمینه تاریخ، پژوهش‌های وی را می‌توان در سه موضوع تاریخ ایران و اسلام، تاریخ شهرها و اقوام و تاریخ ایران باستان دسته‌بندی کرد. او با توجه به اهمیت تاریخ ایران باستان به عنوان یکی از ارکان مهم و عمده هویت ملی ایرانیان به مطالعه و پژوهش درباره تاریخ ایران پیش از اسلام پرداخت. این استاد فرهیخته در زمینه دستور زبان فارسی و عربی و ادبیات عرب، تصحیح متون معتبر فارسی و آموزش زبان فارسی برای عرب زبانان بسیار کار کرده، همچنین با احاطه کامل به تاریخ ایران توانست دنباله تحقیقات حسن پیرنیا را در تاریخ ایران باستان ادامه دهد. یکی از شناخته‌ترین پژوهش‌ها و کتاب‌های تاریخ باستان این استاد فرهیخته می‌توان به کتاب تاریخ اوستا و ادبیات دینی پهلوی، تاریخ مردم اورارتو، گفتاری درباره دینکرد، تاریخ سیاسی ساسانیان، کارنامه اردشیر بابکان، تاریخ ایران باستان به روایت ابن عبدی و تاریخ ایران از روزگار باستان تا عصر حاضر، ...اشاره کرد. تاریخ ایران از روزگار باستان تا عصر حاضر، کتابی ارزشمند به قلم مشکور است که تاریخ اجمالی سیاسی ایران از عهد باستان تا انقراض قاجاریه را دربرمی‌گیرد. مطالب این کتاب برپایه توالی و ترتیب تاریخی خاندان‌های حکومت گر تنظیم شده و شامل ۲۰ فصل است. فلات ایران (موقعیت و ویژگی‌های جغرافیایی و تمدن‌های پیش از تاریخ و قبل از آریایی‌ها در این فلات)، آریایی‌های ایرانی، پادشاهان داستانی ایرانی، دولت ماد، هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان، ساسانیان، عرب و اسلام، از طاهریان تا آل بویه، از غزنویان تا خوارزمشاهیان، حمله مغول، ایلخانان مغول، شهریاران بین مغول و تیمور، تیموریان، سلسله صفوی، قیام افغانان غلجه‌زایی، ظهور نادر و سلسله افشار، خاندان زند و قاجار فصل‌های این کتاب را شامل می‌شود و در صفحات پایانی نیز فهرست کلی، شامل اسامی اشخاص، مکان‌ها، کتاب‌ها، رسایل و روزنامه‌ها آمده است.

همچنین این مورخ سرشناس در حوزه تاریخ ایران باستان، ایران بعد از اسلام، تاریخ شهرها و جغرافیای تاریخی و شناخت اقوام، کارهای پر ارزشی به صورت تصحیح یا ترجمه ارایه کرد، بنابراین علائق علمی مشکور طیف وسیعی از فرهنگ اسلامی و ایرانی را در برمی‌گیرد و آثار او به صورت تألیف و تصحیح متون اصیل و ترجمه و نیز مقالات او همگی در ارتقای سطح دانش اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی جایگاه خاصی دارند.

علاوه بر این موارد، مشکور که در زمینه زبان‌های باستانی نیز به تحصیل پرداخته بود بر زبان‌های پهلوی، عبری، سریانی، عربی، انگلیسی، فرانسوی و آلمانی تسلط داشت و توجه ویژه این مورخ به شناسایی زبان پهلوی و ادبیات دینی در زبان پهلوی باعث شد تا آثار ارزشمند و پژوهش‌گرانه‌ای را خلق کند. این آثار هنوز پس از گذشت سال‌ها همچنان روشنگر راه پژوهشگرانی است که درباره زبان‌های باستانی ایران تحقیق و مطالعه می‌کنند. یکی از برجسته‌ترین تألیفات او در زمینه زبان‌های باستانی، کتاب فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی و ایرانی است. این اثر گرانسنگ که شهرت علمی بسیاری دارد در ۲ جلد و نزدیک به یک‌هزار صفحه نوشته شده و اثر چشمگیر و کارآیی در زبان‌شناسی و ریشه‌یابی زبان‌های سامی و ایرانی به‌شمار می‌آید. بنابراین وی پژوهشگری محسوب می‌شد که زوایای تاریک تاریخ ایران باستان را روشن کرد همچنین در زمینه تصحیح باید گفت آثار او تنها تصحیح یک متن کهن نیست، بلکه مقدمه‌های مفصل و تعلیقات پربارش نکات سودمند و خواندنی را به خواننده عرضه می‌دارد که نه‌تنها او را به دریافت و درک صحیح متن موردنظر رهنمون می‌کند، بلکه دربارۀ نویسندۀ متن، جهان زیست و دنیای فکری او و حتی شرایط حاکم بر یک دوره از تاریخ ادبیات و فرهنگ ایران نیز آگاهی‌های ارزشمندی به دست می‌دهد.

سید محمد کاظم موسوی بجنوردی، رییس دایره المعارف بزرگ اسلامی درباره این استاد برجسته گفت: مشکور به تاریخ عقائد و زبان شناسی تسلط ویژه‌ای داشت و آثار او در این حوزه ها از جمله مهم‌ترین مآخذ علمی به شمار می روند و در حوزه تخصصی او شاید جایی نیست که به آثار علمی وی استناد نشود، به ویژه در حوزه زبان شناسی در طول ایامی که حیات داشت و به تحقیق و پژوهش مشغول بود به توفیقات زیادی دست یافت.

آثار مشکور در زمینه تاریخ اسلام

همچنین این ادیب نامدار از پیشگامان مطالعات فرقه‌شناسی بود و به گفته عبدالحسین زرین کوب در میان پژوهشگران نامدار عصر ما، استاد محمدجواد مشکور در زمره محققان بسیار معدودی است که در زمینه کلام اسلام، مقالات و فرق و اهواء و نحل، صرف اوقات کرده‌ و بنابراین وی تاریخ شیعه را در آثار ارزشمندی مانند تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلامی تا سده چهارم هجری بازگو می‌کند از دیگر آثار وی در زمینه فرق اسلامی می‌توان به ترجمه فرق الشیعه نوبختی، ترجمه الفرق بین الفرق ابومنصور بغدادی، تصحیح المقالات و الفرق منسوب به سعد اشعری، فرق الشیعه یا مقالات الامامیه والفرق و اسماؤها و صنوف ها، هفتاد و سه ملت یا اعتقادات مذهب، سیر اندیشه‌های دینی در ایران، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام تا سده چهارم هجری اشاره کرد.

بسیاری بر این باور هستند که مشکور؛ مورخ ادیان، فرقه ها و اندیشه ها بود، حسن بلخاری رییس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در خصوص ویژگی‌های این استاد نامدار می‌گوید: مشکور در چند حوزه حائز اهمیت و از جمله مفاخر کشور ما هستند که مهم‌ترین این حوزه‌ها بدون تردید تاریخ است. ایشان نه‌تنها درباب شناخت مذاهب اسلامی که درباره تاریخ مذاهب ایران پیش از اسلام هم آثار گرانسنگی دارند که حقیقتاً این آثار به بهترین وجه ممکن ما را باد ایران پیش از اسلام آشنا می‌کند. مشکور ما را با جنبه‌های مختلف آیین و اندیشه در ایران و عالم اسلام آشنا می‌کند. بلخاری معتقد است محمد جواد مشکور به هر سه ساحات تاریخ یعنی تاریخ نقلی، علم تاریخ و فلسفه تاریخ احاطه و تسلطی داشتند که کمتر شخصی در کشور چنین وقوفی در این حوزه‌ها دارد، بنابراین شایسته است که ایشان را حکیم تاریخ بنامیم.

مشکور افزون بر مدارج بالای علمی، ویژگی‌های برجسته‌ای نیز به لحاظ اخلاقی داشت که او را در مقام یک شخصیت فرهنگی کم‌نظیر قرار می‌داد؛ اندیشه و روشی عالمانه داشت، سخت‌کوش و پرکار و همیشه با روی خوش پاسخ‌گو و شاگردپرور بود. انسانی خردگرا و در مسایل علمی کمال‌طلب بود، به علم و عالم احترام خاصی می‌گذاشت و ادب درس و ادب نفس را با هم داشت. هم‌نشین شعر بود و از این‌رو در خلوت خود شعر می‌سرود که شاید بسیاری افراد با این بخش از وجود صاحب هنری وی آشنایی نداشته باشند. از شعر خوب لذت می‌برد و اشعار بسیاری از شاعران عرب و بنام ایرانی را در حافظه داشت و به مناسبت در سخنان خود از امثال، حکم، اشعار، عبارات عربی و اشعار شاعران برجسته ایرانی بهره می‌برد.

وفات

سرانجام این مورخ فرهیخته بعد از سال ها تلاش و خدمت در حوزه تاریخ و ادبیات در ۲۵ فروردین ۱۳۷۴ خورشیدی دیده از جهان فروبست و پیکرش در بهشت زهرا در قطعه ۸۸ ویژه هنرمندان و نویسندگان به خاک سپرده شد.