ایجاد خطوط تلگرافی از نخستین اقدامات در دوران معاصر ایران است که زمینه آگاهی و سرانجام وقوع نهضت مشروطه را فراهم آورد. این صنعت توانست، مسیر ورود و پیشرفت ابزارهای نوین ارتباطی دیگر را نیز در کشور هموار سازد.

تمامی وقایع تاریخی بدون مقدمه به وقوع نمی‌پیوندد، بلکه هر واقعه‌ای بر بنیاد پدیده‌های مختلف شکل می‌گیرد. نهضت‌ مشروطه و بیداری ایرانیان هم از این قاعده کلی مستثنی نبوده است. مؤسسات تمدنی جدید مانند مطبوعات، مدارس، سیم‌ و خطوط تلگرافی از جمله عوامل و پدیده‌هایی به شمار می روند که زمینه‌ساز آگاهی و نهضت مشروطه شد. ایجاد خطوط تلگراف و تلگراف خانه در ایران، محصول اثربخشی جامعه نوین غرب و حضور استعماری در میان ملل مشرق بود و این ۲ از مهم‌ترین مظاهر جامعه مدرن غرب بود که وارد سرزمین‌های شرقی و مستعمرات آنها شد زیرا قدرت‌های برتر جهان آن روز که دانش و قدرت، ۲ روی سکه آنها بود به منظور برتری‌جویی و کسب منابع اقتصادی و سیاسی بیشتر، نیازمند گردآوری اخبار، اطلاعات و انتقال سریع آنها برای تصمیم‌گیری در امور سیاسی و اقتصادی در مستعمرات خود بودند؛ از این رو تاسیس تلگراف خانه و ایجاد خطوط تلگرافی از نخستین اقداماتی بود که این‌قدرت‌ها تصمیم به برقراری آن کردند تا زمینه‌های حضور و نفوذ خود را بهتر و بیشتر فراهم سازند و در مواقع ضروری از این امکانات بهره گیرند. در واقع نقش تلگراف در تاریخ ایران نیز قابل‌تامل است. چنانکه تلگراف سیر حوادث نخستین جنبش‌های معاصر ایران از جمله جنبش تنباکو و زمینه‌سازی برای مشروطیت و حوادث پس از آن را تسریع کرد. به وسیله تلگراف، اعتراض‌های جنبش تنباکو به شهرهای مختلف ایران گسترش یافت و حکومت ناصری تحت ‌فشار قرار گرفت تا امتیاز تنباکو را لغو کند و این جنبش، پیش‌زمینه‌ای برای انقلاب مشروطه شد که بازهم تلگراف نقش بسزایی برای همه گروه‌های مشروطه‌خواه یا مخالفان آن ایفا کرد. بنا به نوشته اعتمادالسلطنه، بارها اهالی تبریز، تلگراف‌هایی برای نواحی مختلف جهت آگاهی و مقابله با امتیاز توتون و تنباکو ارسال کردند از جمله تلگراف تهدیدآمیزی به سفارتخانه‌های انگلیس، روس و عثمانی فرستاده شد.

نگاهی گذرا بر تاریخچه سیم تلگراف در ایران‌

نخستین بار در ۲۷ اسفند ۱۲۳۶ خورشیدی پیامی با این مضمون «منت خدای را عز وجل که طاعتش موجب قربت است و به شکراندرش مزید نعمت...» به وسیله عباسعلی خان دنبلی مخابره شد. این پیام به وسیله تلگراف از مدرسه دارالفنون به کاخ ییلاقی ناصرالدین شاه ارسال شد. این شخص در واقع نخستین فرد ایرانی بود که زبان مورس را آموخت و نخستین بار نسبت به ارسال پیام از طریق تلگراف اقدام کرد. او بعدها به استخدام اداره پست و تلگراف درآمد و برای ارسال پیام به ایستگاه‌های مختلف کشور اعزام می‌شد. ورود فناوری های مدرن ارتباطی به ایران، در هر دوره‌ای نقش مهمی در شکل دهی به رخدادها و حوادث تاریخی ایفا کرده است. بعدها «میرزا ملکم خان» مدعی شد که او عامل اصلی ورود تلگراف به ایران بود اما حقیقت آن است که میل شخص ناصرالدین شاه از یک طرف و همچنین تمایل امپراطوری انگلیس مهم‌ترین عواملی بودند که باعث شد، حدود ۱۰ سال بعد از اتصال خطوط تلگراف در اروپا و آمریکا، پای این ابزار ارتباطی به ایران باز شود.

بیداری ایرانیان پیامد انقلاب‌ بورژوازی‌ غـرب‌ بـود کـه آن خود پیامد انقلاب صنعتی در اروپا است. در ایران‌ این‌ دگرگونی در کتاب‌ها و نـوشته‌های‌ وقایع نگاران و کتاب های توصیفی حداقل از ۱۰۰ سال پیش به عنوان‌ تجدد، اصلاح‌ طلبی، علم و دانش، تمدن غـرب و...مـطرح شـده و همه حرکت های مترقیانه ایرانیان را نتیجه‌ آگاهی‌ و نفوذ این عوامل دانسته‌اند و بـیداری از خـواب قرون وسطایی را جز پذیرش و هماهنگی با آن‌ ندیده‌اند و چنان شیفته و مفتون تمدن‌ جدید شده‌اند که هـیچ در صـدد چـند و چون آن برنیامده‌ و به‌ بررسی و تحلیل‌ جنبه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و... آن نپرداخته‌اند. هدف یـکی بـود و آن ‌ استقبال‌ و خوشامد گویی‌ به پیکی که از غرب فرا می‌رسید، بی‌هیچ تصوری از انگیزه سـیاسی و بـهره‌کشی‌ چـنین‌ ارمغانی. بزرگان تنها نوید می‌دادند. سید جمال الدین نداگر بیداری ملل‌ اسلامی ندا مـی‌داد کـه‌: «سیل تجدد و اصلاح با کمال سرعت به طرف مشرق‌ جاری است.» این امر بر هیچ فردی پوشیده نیست که در بیداری ایرانیان از جمله‌ عوامل متعددی همچون تـلگراف و شـعبه‌های تلگرافخانه نیز نقش بسیاری ایفا کرده است.

تاریخ نگاران نوشته‌اند: «هر گاه این سیم برقی نبود، ملت ایـران‌ نـیز مـثل‌ سابق در همان خواب خوش شرقی تا امروز آرمیده بود و در حال سستی و خـمودگی، آرام ‌و بدون سر و صدا امرار حیات کرده و رو به زوال می‌رفت. اما سیم تلگراف ایران را به‌ دول‌ اروپایی‌ مربوط ساخت و مـلت ایـران‌ را یکی‌ از اعضای ملل‌ عالم‌ قـرار داد و سـبب شد کـه‌ اروپا نـسبت بـه این مملکت دور افتاده که تا آن زمـان خـیلی کم از آن‌ شنیده می‌شد، بسیار چیزها بداند و بشنود.»

از نظر داخلی نیز دستیابی و گذر از آن همه موانع طبیعی، سرزمین های‌ کوهستانی، سواحل جنگلی و بلند شـدن صـدای دلنشین آژیر قطارها و...ممکن‌ نبود جـز بـه ایجاد و تـاسیس‌ تلگرافخانه‌؛ از طرفی مـملکت سـخت به اداره و اجرای قوانین و دستورهای مرکز نیازمند بود و این امور با آن تشکیلات سنتی‌ کشور در نیمه دوم سده نـوزدهم غـیر مـمکن بود. دیگر استفاده‌ از نامه رسـان دیـر رس، چـاروادارهای مـکاری عـهد قـدیم سپری شده بود و امور با این وسایل قرون وسطایی قابل اصلاح نبود. این‌ تلگراف‌ بود که در اندک‌ زمانی‌ مرکز حکمرانی را قادر می‌ساخت که احکام و اوامر خـود را به دور تا دور کشور خبر دهد و امنیت مالی، نظامی و تجاری و... را برقرار ساخته و در جریان‌ رویدادها قرار گیرد. دوشادوش فعالیت شرکت «تلگرافات» اهمیت آن نمایان می‌شد و تلگراف خانه انگاره‌ای از اماکن مقدس و هاله‌ای از بهت و تـعجب در ذهـن و افکار مردم به وجود می‌آورد.

تاسیس سیم‌های تلگرافی به نظر عده‌ای بازتاب فشار احتیاجات‌ زندگی یا پیشرفت علم و دانش جـدید در ایران بود. به قول محمود محمود به‌ نقل از لرد کرزن‌: «کشیدن‌ مملکت ایـران در دایـره رشـته‌های تلگرافی و ایجاد این‌ اختراع حیرت‌انگیز هیچ دلیلی نداشت جز اینکه وضعیت جغرافیایی مملکت‌ ایران طوری بود کـه ‌ ‌آن را بـه سعادت داشتن چنین مؤسسه سودمندی‌ نایل‌ گردانید.»

تلگراف خانه در دوره مشروطیت

بعد از مـشروطه، تـلگراف خانه‌ مـفهوم‌ خاص‌ سیاسی پیدا می‌کند. این‌ زمان است که سیم های آن نـه در پای‌ سریر تخت شاهی، بلکه در پای مجلس‌ شورای ملی و نمایندگان مردم شهرها خاتمه می‌یابد و تلگرافخانه محل تجمع‌، تحصن‌ و امـید مـردم مـبارز می‌شود. نقشی که تلگراف و تلگراف خانه در نهضت‌ مشروطه به‌ عهده‌ می‌گیرد، دسـتکـم از انجمن های ایالتی‌ و ولایتی‌ نیست.

تلگراف خانه تبریز

در نهضت مشروطه، بیشتر شـهرهای‌ خـرد و بـزرگ ایران را زیر پوشش‌ خبری‌ خود داشت‌. افزون بر داخل با شهرهایی چون‌ استامبول، لندن، کـلکته، بمبئی، نجف، باکو، تفلیس، پطروگراد، برلین و...نیز ارتباطی تلگرافی داشت. سالیان متمادی در جریان نـهضت مـشروطه‌ غم‌، شادی، رویدادها و تاریخ‌ مقاومت‌ تبریزی ها در سیم تلگراف بازتاب مـی‌یافت. تلگراف خانه تبریز مرکز ثقلی بـود که اخبار و وقایع و رویـدادها را از اقـصی‌ نقاط کشور به دیگر شـهرها مـی‌رساند و رهنمودها و مشورت های ضروری‌ را ممکن می‌ساخت. در تـلگرافی هـیأت‌ رییـسه‌ مـجلس افـتتاح‌ نخستین جلسه شـورای مـلی را خبر می‌داد و حرکت سریع نمایندگان شهرستان ها را تقاضا می‌کرد و در پیام دیگری‌ خبر تأسف‌انگیز خرابی و به توپ بـستن مـجلس و پراکـندگی نمایندگان و شهادت مبارزان‌ را و... از چنین آگاهی ها بود کـه مـدافعان تـبریز انـدیشمندانه مـوضع مـی‌گرفتند و دست رد بر سینه دولت های استعمارگر روس، انگلیس‌ و ‌دست‌ نشاندگان مزدور داخلی‌شان می‌زدند. با ورود نیروهای روسیه‌ به‌ کشور و پیشروی آنها به طرف آذربایجان‌، مصالح وطن و نـهضت و انقلابیون ایجاب می‌کرد که مبارزان و ملیون در مواجهه‌ با وضع ناگوار تازه، موضع تازه‌ای اتخاذ کنند، بنابراین به اقدامات جدیدی‌ از جمله به ارسال‌ تلگراف ها به شاه و سردمداران تهران مبادرت ورزیدند و در تلگرافی‌ خـواستار صـدور دستورهایی برای باز شدن راه خواربار و ممانعت از ورود سپاهیان متجاوز روس به خاک ایران شدند.

توسعه خطوط تلگرافی به دست شرکت زیمنس

در ۱۲۸۳ خورشیدی نیز پای شرکت زیمنس به توسعه خطوط تلگرافی در ایران باز شد و در یک توافق چندجانبه این شرکت متعهد شد که خط جدیدی برای اتصال آلمان، روسیه و ایران احداث کند. قراردادهای تلگرافی میان ایران و روسیه با انقلاب اکتبر به حالت تعلیق درآمد. هر چند که توسعه خطوط تلگرافی در ایران با مشارکت کشورهای اروپایی و تمایل شاه با سرعتی قابل توجه انجام شد اما این روال مخالفانی نیز داشت. عبدالمجید میرزا عین‌الدوله یکی از مهم‌ترین و قدرتمندترین مخالفان توسعه خطوط تلگرافی در ایران بود. وی که به گفته میرزا ملکم خان مهم‌ترین مانع توسعه خطوط تلگراف در ایران محسوب می‌شد، معتقد بود: «اگر رعایا دارای تلگراف شوند، در ولایات و ایالات مملکت محروسه ایران، در جلوی تلگرافخانه تجمع می‌کنند و از احوال یکدیگر باخبر می‌شوند و علیه سلطنت آشوب می‌کنند.» از زمان تأسیس تلگرافخانه در ایران و پس از آن، القاب، عناوین و اعطای لقب‌های جدیدی چون مخبرالدوله، مخبرالسلطان و مخبرالملک رونق زیادی گرفت. البته بعدها با وقوع انقلاب مشروطه همگان متوجه اهمیت این وسیله شدند، هر چند که ارسال پیام تنها کارکرد تلگراف خانه در صدر مشروطه نبود و مردم معترض در آن ایام که امکان بست نشینی در سفارتخانه‌ها را نداشتند، برای تحصن به تلگرافخانه‌های اروپایی در ایران پناه می بردند.

منابع:

۱- «سیل تـجدد و اصـلاح با کمال سرعت به طرف مشرق جاری‌ می‌باشد» سایکس،پرس(سر،ژنرال)،تاریخ ایران،ج ۲،چ ۲،مؤسسهء مطبوعاتی‌ علی اکبر علمی،تهران،۱۳۳۵ خورشیدی،ص ۸۷۵.

۲- قانون(روزنامه):میرزا ملکم خان برای نشر افکار خود و مـجمع آدمـیّت در سال ۱۳۰۷‌ ق/۱۸۸۹‌ م روزنامه‌ را در لندن به طور ماهانه‌ منتشر کرد.

۳- کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، چ ۵، امیر کبیر،تـهران،۱۳۴۰ ش، زبان و ادب فارسی تابستان ۱۳۷۷ - شماره ۱۶۷ (صفحه ۵۶)