گسترش مناسبات سرمایه‌داری و رقابت امپراتوری های بزرگ برای تسلط بر منابع انرژی و طبیعی زمینه‌ساز افزایش سیاست های توسعه طلبانه قدرت‌های بزرگ در سده نوزدهم میلادی شد. استراتژی کانون‌های قدرت در این زمان بهره‌گیری از منابع اقتصادی و انسانی مبتنی بر سلطه نظامی بود که روسیه هم یکی از این کانون ها محسوب می شد. روسیه از ابتدای سده هجدهم میلادی با اصلاحات فراگیر پترکبیر به عصر جدید صنعتی وارد شده بود. سیاست نگاه به شرق و گسترش مناطق تحت سلطه و دسترسی به آب‌های آزاد به منظور توسعه و تحکیم مناسبات تجاری و نظامی در این دوره تدوین شد. به وضوح روشن است که در راستای برنامه‌های یاد شده مناطق همجوار روسیه برای امپراتوری دارای اولویت ویژه بودند.

 بنابراین قفقاز به عنوان مهمترین منطقه مجاور روسیه می بایست با استراتژی مشخصی تحت سلطه قرار می‌گرفت؛ مناطقی که با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی و اقتصادی خود می توانست، عمده ترین تامین کننده منابع انرژی و مواد اولیه مورد نیاز کارخانجات نوپای روسیه باشد اما این منطقه از دوره باستان تا دوره فتحعلی شاه قاجار تحت سلطه دولت ایران و جزئی از خاک ایران به شمار می رفت که دولت روسیه تزاری چشم طمعه به آنها دوخته بود و برای به دست آوردن این مناطق جنگ های خود را با دولت قاجار شروع کرد؛ جنگ هایی که با عهدنامه ترکمانچای به پایان رسید.  

جنگ های ایران و روسیه تزاری

جنگ های ایران و روسیه در دوره قاجار در ۲ مرحله صورت گرفت که شروع مرحله نخست در ۱۲۱۸ قمری بود. با شروع این جنگ ها سپاه ایران به سرکردگی عباس میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار با نیروهای کمکی خانات با نیروهای روسیه تزاری روبرو شدند.

 ایرانیان در نبرد اچمیازین زود شکست خوردند و عقب نشینی کردند و دوباره در بهار ۱۲۲۰ قمری این جنگ ها ادامه پیدا کرد و ایرانیان ایستادگی و مقاومت هایی از خود نشان دادند اما به دلیل اینکه روس ها از سلاح هایی همچون توپ و تفنگ استفاده می کردند، نیروهای سپاه عباس میرزا در نهایت شکست خوردند تا اینکه در ۱۲۲۸ قمری با معاهده گلستان این جنگ ها به پایان رسید اما معاهده گلستان چنان که معلوم شده تنها پایان نخستین دوره از دوئل ایران و روسیه بر سر ماوراء قفقاز بود زیرا ۱۳ سال بعد دوباره جنگی میان ۲ دولت آغاز شد. برای آغاز جنگ نیز بهانه لازم بود و این بهانه را قبلاً روس ها در متن معاهده گلستان به جای گذاشته و دولتمردان ایران نیز به آن توجه نکرده بودند. به این صورت که در آن قرارداد خط مرزی میان ۲ کشور به روشنی مشخص نشده بود و به همین دلیل نیز دوره دوم جنگ ایران و روسیه در ۱۲۴۱ قمری آغاز شد. دوره دوم جنگ های ایران و روسیه از بسیاری جهات چکیده جنگ اول بود اما با این اختلاف که این بار روس ها با قاطعیت بیشتری پیروز شدند و به همین دلیل هنگامی که نیروهای روسیه به تبریز رسیدند و مانعی بر سر راه تهران نبود، فتحعلی شاه قاجار تقاضای صلح کرد و معاهده ترکمانچای پایانی بر این جنگ ها بود.

مفاد عهدنامه ترکمانچای

عهدنامه ترکمانچای در یکم اسفند ۱۲۰۶ خورشیدی امضا شد. برای امضای این پیمان از طرف فتحعلی شاه، میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی و الله‌یارخان آصف‌الدوله و از طرف امپراتوری روسیه، ایوان پاسکویچ حضور داشتند؛ عهدنامه ای که در ۲ بخش سیاسی و بازرگانی، به ترتیب در ۱۶ و ۹ مادّه، تنظیم شده بود که هر کدام شرایط سنگینی را به مردم و حکومت ایران تحمیل می‌کرد.

چنان که در دیباچه این قرارداد آمده است: الحمدالله الوافی و الکافی بعد از انعقاد عهدنامه مبارکه گلستان و مبادلات و معاملات دوستانه دولتین علیتین و ظهور آداب کمال مهربانی و یکجهتی حضرتین بهیٌتین به مقتضای حرکات آسمانی برخی تجاوزات ناگهانی از جانب سر حد داران طرفین به ظهور رسیده که موجب سنوح غوایل عظیمه شد و از آن جا که مرآت ضمایر پادشاهانه جانبین از غبار این گونه مخاطرات پاک بود، اولیای دولتین علیتین تجدید عهد مسالمت را اهتمامات صادقانه و کوشش های منصفانه در دفع و رفع غایله اتفاقیه به ظهور رسانیده عهدنامه مبارکه جدید به مبانی و اصولی که در طی فصول مرقومه مذکور است مرقوم و مختوم آمد به مهر وکلای دولتین علیتین و در ماه شوال در سال هزار و دویست و چهل و نه هجری به امضای همایون شرف استقرار و استحکام پذیرفت. بر اولیای دولتین لازم است که از این پس در تحصیل موجبات مزید دوستی و موافقت اهتمامات صادقانه مبذول دارند و اسباب استحکام و استقرار معاهده مبارکه را به مراودات دوستانه متزاید خواهند و اگر در معدات تکمیل امور دوستی قصوری بینند به امضای خواهش های منصفانه تدارک آن را لازم بشمارند و دقیقه از دقایق دوستی را مهمل و متروک نگذارند.

در فصل دوم آن آمده بود: چون جدال و نزاعی که فیما بین عهد کنندگان رفیع الارکان واقع شد و امروز به سعادت منقطع گردید، عهود و شروطی را که بموجب عهدنامه گلستان بر ذمت ایشان لازم بود، موقوف و متروک می دارد، لهذا اعلیحضرت کل ممالک روسیه و اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران چنین لایق دیدند که به جای عهدنامه مزبوره گلستان، عهدنامه دیگر به این شروط و عهود و قیود قرار دهند که مابین ۲ دولت روس و ایران بیشتر از پیشتر موجب استقرار و انتظام روابط آتیه صلح و مودت گردد یا در فصل شانزدهم آن نوشته شده است: بعد از امضای این عهدنامه مصالحه، فی الفور وکلای مختار جانبین اهتمام خواهند داشت که به همه جا دستورالعمل و حکم های لازمه بفرستند تا بلا تأخیر خصومت را ترک نمایند.

جدایی شهرهای قفقاز از ایران

به موجب عهدنامه ترکمانچای، علاوه بر ایالت هایی که طبق عهدنامه گلستان از ایران جدا شده بود، ایالت های دیگری هم به این دولت واگذار شد. چنان که در فصل سوم از این عهدنامه آمده بود: اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران از جانب خود و از جانب ولیعهدان و جانشینان به دولت روسیه واگذار می کند، تمامی الکای نخجوان و ایروان را خواه این طرف روس باشد یا آن طرف و نظر به تفویض، اعلیحضرت ممالک ایران تعهد می کند که بعد از امضاء این عهدنامه، در مدت ۶ ماه، همه دفتر و دستور العمل متعلق به اداره این ۲ دولت مذکوره باشد به تصرف امرای روسیه بدهند.

همچنین مبلغ ۱۰ کرور (پنج میلیون تومان) هم بابت غرامت به روس‌ها پرداخت شد. چنان که در فصل ششم از عهدنامه آمده بود: اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران به تلافی مصارف کثیره که دولت روسیه را برای جنگ واقعه بین الدولتین اتفاق افتاده و همچنین به تلافی ضررها و خسارت هایی که به همان جهت به رعایای دولت روسیه رسیده تعهد می کند که بواسطه دادن مبلغی وجه نقد آنها را اصلاح نماید و مبلغ این وجه بین الدولتین به ۱۰ کرور تومان رایج قرار گرفت که عبارت است از ۲۰ میلیون مناط سفید روسی و چگونگی در موعد و رهاین فصول این وجه در قرارداد علاحده که همان قدر قوت و اعتبار خواهد داشت که گویا لفظاً به لفظ در این عهدنامه مصالحه حالیه مندرج است، معین خواهد شد.

همچنین برپایه عهدنامه ترکمانچای، ایران می بایست کاپیتولاسیون را در حق روس ها رعایت کند و در پایان این عهدنامه آمده است: این عهدنامه مصالحه که در ۲ نسخه به یک مضمون ترتیب یافته است و به دستخط وکلای مختار جانبین رسیده به مهر ایشان ممهور و مابین ایشان مبادله شده است. از جانب اعلیحضرت امپراطور کل ممالک روسیه و اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران مصدق و ممضی و تصدیق نامه های متداوله که به دستخط مخصوص ایشان مزین خواهد بود و در مدت چهارماه یا زودتر اگر ممکن باشد، مابین وکلای مختار ایشان مبادله خواهد شد.