نظام انتخاباتی آلمان با پنج شاخصه عمومی، مستقیم، آزاد، برابر و محرمانه یکی از سیستم انتخاباتی پارلمانی در جهان به شمار می‌رود که به مناسبت در پیش بودن انتخابات مجلس شورای اسلامی در ایران، نگاهی اجمالی بر آن خواهیم داشت.

شمارش معکوس برای انتخابات مجلس شورای اسلامی که سوم اسفندماه در ایران برگزار می‌شود، آغاز شده و بسیاری از ناظران در صدد ارزیابی دیگر نظام‌های انتخاباتی در سراسر جهان برآمده‌اند. در این نوشتار نگاهی اجمالی به انتخابات و نظام سیاسی در آلمان خواهیم داشت، کشوری که دارای نظام سیاسی جمهوری فدرال دموکراتیک پارلمانی است.

شرایط عمومی انتخابات در آلمان

انتخابات و رای دادن در آلمان یک فرایند سیاسی عمومی، مستقیم، آزاد، برابر و محرمانه است. «عمومی» از آن جهت که همه شهروندان آلمانی حق انتخاب کردن و کاندید شدن دارند اگر حداقل ۱۸ سال سن داشته باشند. «مستقیم» یعنی اعضای پارلمان چه به عنوان یک شخص مستقل چه به نمایندگی از حزب بازهم با رای مستقیم مردم انتخاب می‌شوند. «آزاد» (عدم اجبار)، «برابر» (تساوی همه در رای دادن) و «محرمانه» (قابل انتشار بودن تنها نتیجه آرا) از دیگر ویژگی‌های عمومی است.

مجالس «ملی» و «فدرال»

جمهوری فدرال آلمان، مبتنی بر یک دموکراسی پارلمانی است. پارلمان این کشور شامل دو مجلس است: یک مجلس عوام که«بوندستاگ» (یا همان مجلس ملی) نامیده ‏می‌شود و اعضای آن با رای مستقیم مردم انتخاب می‌شوند و یک مجلس اعیان که «بوندسرات» (مجلس فدرال) نام دارد و متشکل از نمایندگان نصب شده از ‏سوی فرمانداران ایالت‌ها (لاندرها) است. مجلس بوندستاگ قدرت بیشتری نسبت به بوندسرات دارد و اعضای آن برای یک دوره چهار ساله انتخاب ‏می‌شوند. مجلس بوندسرات دوره زمانی مشخصی ندارد و مدت زمان خدمت اعضای این مجلس بستگی به نظر حکومت ایالت‌هایی دارد که این افراد ‏نمایندگی آن را به عهده دارند.

واجدین شرایط برای رای دادن

برای شرکت در انتخابات آلمان، همچون بسیاری از کشورهای جهان دو شرط کلیدی وجود دارد: تابعیت آلمان و سن قانونی. سن قانونی برای شرکت در انتخابات پارلمانی آلمان ۱۸ سال تعیین شده است. بدون داشتن تابعیت آلمانی یا تابعیت یکی از کشورهای اتحادیه اروپا، فرد قادر به رای دادن در آلمان نیست. مطابق ماده ۱۲ قانون انتخابات اگر فردی به عنوان یک شهروند اتحادیه اروپا بیش از سه ماه در آلمان زندگی کرده‌ باشد، می‌تواند در انتخابات شهرداری و شورای شهر آلمان شرکت کند. همچنین براساس این ماده، رای‌دهنده نباید از دادن محروم باشد. طبق ماده ‏‏۱۳ افراد دارای حکم قضایی، زندانی و روانی از رای دادن محروم‌اند.

هر رای دهنده حق دو رای دارد: رای اول (erste Stimme) و رای دوم (zweite Stimme). با رای اول رای دهندگان یک نامزد را از حوزه انتخابیه خود (انتخابات مستقیم) انتخاب می کنند و رای دوم برای به یکی از احزب صورت می‌گیرد. رای دوم در مواردی مهم‌تر از رای اول است و باعث می‌شود که حزب کرسی‌های بیشتری در میان سایر احزاب در پارلمان از آن خود کند. در مجلس نمایندگان ۵۹۸ کرسی وجود دارد که نیمی از آنها توسط نامزدهای که از طرف احزب معرفی شده‌اند و نیم دیگر به طور مستقیم با رای اول در انتخابات برگزیده می‌شوند. با این حال، همیشه این تعداد در نظر گرفته شده ثابت نیست.

شرایط نامزدهای انتخاباتی ‏

واجدین شرایط برای نامزدی در مجلس شامل کلیه افرادی است که تبعه آلمان برای حداقل یکسال بوده و حداقل ۱۸ سال تمام سن داشته ‏باشند و براساس مقررات و قوانین خاص مصوب در این کشور سلب صلاحیت نشده باشند.‏ ‎حداقل سن برای داوطلبان نمایندگی مجلس ‏چندین مرتبه از سال ۱۹۴۹ کاهش یافته است. در انتخابات فدرال سال ۱۹۶۹ هر فردی که ۲۵ سال یا بیشتر سن داشت واجد شرایط بود اما ‏در انتخابات سال ۱۹۷۲ سن مورد نظر به ۲۱ سال کاهش یافت. از زمان انتخابات سال ۱۹۷۹ حداقل سن ۱۸ سال در نظرگرفته شده و این امر ‏مطابق قانون اساسی است که ۳۱ ژولای بر مبنای ماده ۳۸، پاراگراف (۲) قانون بنیادین به تصویب رسیده است‎ .‎

نامزدها ممکن است به وسیله احزاب سیاسی و افرادی که حق شرکت در انتخابات را دارند معرفی شوند. افرادی که عضو حزب نیستند می‌توانند ‏تنها برای انتخابات در یک حوزه انتخابیه کاندید شوند؛ به عبارت دیگر آنها نمی‌توانند در فهرست ‏Landها (یا ناحیه ها یا سرزمین ها) قرار بگیرند. ‏تنها احزاب از چنین حقی برخورداند. در عمل تنها احزاب هستند که کاندیداها را در انتخابات فدرال و ایالتی معرفی می‌کنند‎.‎

بنابراین نامزدهایی از حوزه انتخابیه که عضو حزب نیستند باید از حمایت حداقل ۲۰۰ نفر که حق شرکت در انتخابات در آن حوزه انتخابیه را دارند، برخوردار ‏باشند و این افراد باید کاندیداتوری نامزدها را امضاء نمایند. این امر در خصوص احزابی که در پارلمان نماینده ندارند نیز صدق می­کند. به منظور ‏پذیرش فهرستLand ‎ها این احزاب باید از سوی بیش از ۲ هزار نفر واجد شرایط شرکت در انتخابات در ایالت متبوع تایید شوند.

احراز صلاحیت‌ها

بررسی صلاحیت‌ها یکی از مراحل مهم و تاثیرگذار بر سلامت برگزاری انتخابات است. نظام سیاسی آلمان در زمینه بررسی صلاحیت‌ها، مکانیسم‌های توسعه یافته‌ای از تدابیر و ساختارهای نظارتی را برای برگزاری انتخابات مختلف تعبیه کرده‌است. بر اساس قوانین آلمان، مرکز رسمی ثبت و دریافت تقاضای کاندیداتوری نامزدهای انتخاباتی، کمیته انتخاباتی حوزه های انتخابیه هستند که می‌بایست فهرست کاندیداهای ایالتی را ۶۶ روز قبل از برگزاری انتخابات به ستاد انتخاباتی ایالت‌ها ارسال کنند.

از این مرحله تا زمان آغاز رسمی تبلیغات انتخاباتی اما کمیته های انتخاباتی حوزه‌های انتخابیه ، ۵۸ روز فرصت دارند تا ضمن بررسی صلاحیت نامزدهای انتخاباتی نسبت به پذیرش و یا عدم پذیرش کاندیداتوری متقاضیان نمایندگی در پارلمان این کشور تصمیم گیری کنند. البته مبنای تصمیم این کمیته‌ها باید حدود مطروحه در قانون باشد و اعضای چنین کمیته هایی نمی‌توانند بر اساس تمایلات فردی و یا گروهی خود صلاحیت‌ها را بررسی کنند. این موضوع را به وضوح می توان در شرایط احراز صلاحیت نمایندگی پارلمان جمهوری فدرال آلمان ملاحظه کرد.

بر اساس قوانین آلمان تنها افرادی از صلاحیت برعهده گیری مسئولیت نمایندگی مردم در پارلمان برخوردارند که از جمیع شرایط ایجابی و الزامات کاندیداتوری بهره‌مند باشند و در کارنامه زندگی حرفه‌ای آنان مسائل سلبی برای تصدی‌گری پست نمایندگی پارلمان وجود نداشته باشد .چنانکه این موضوع به اثبات نرسد درخواست کاندیداتوری فرد از سوی هیئت‌های نظارت لغو خواهد شد.

به عنوان نمونه، نامزدهای انتخاباتی که نسبت به ارائه و تسلیم درخواست کتبی خود دیر و خارج از زمان مقرر در قانون اقدام کنند و یا نسبت به شرایط تعیین شده در قانون انتخابات و مقررات فدرال احترام و التزام نداشته باشند از حضور در رقابت‌های انتخاباتی محروم خواهند شد. آنها می‌توانند در صورت اعتراض به عدم احراز صلاحیت خود توسط کمیته‌های انتخاباتی درخواست تجدید نظر کنند.

بر این اساس، اگر کمیته انتخاباتی ایالت فردی را پس از سه روز بررسی حائز شرایط تصدی‌گری نمایندگی مردم در پارلمان تشخیص نداد، فرد می‌تواند تقاضای تجدیدنظر خود را در کمیته های انتخاباتی فدرال مطرح کند تا تصمیم گیری نهایی صورت بگیرد. در صورتی که کمیته‌های انتخاباتی فدرال رای به عدم تایید صلاحیت فرد برای شرکت در انتخابات پارلمان بدهند، متقاضی شرکت در انتخابات دیگر قادر نخواهد بود که در رقابت‌های انتخاباتی شرکت کند.

شمار بالای رای دهندگان

بعد از پایان هر انتخابات تعداد شرکت کنندگان در انتخابات مشخص و شمار آن رسانه‌ای می‌شود. درصد شهروندان واجد شرایطی که در انتخابات شرکت می‌کنند در آلمان به طور سنتی بالا است، به نحوی که این تعداد در دهه هفتاد بیش از ۹۰ درصد بود. از زمان اتحاد مجدد آلمان شرقی و غربی در سال ۱۹۹۰، این تعداد به ۸۰ درصد رسید. در انتخابات پارلمانی سال ۲۰۱۷ حدود ۷۶.۲ درصد از واجدین شرایط رای‌گیری در انتخابات شرکت کردند.

نحوه اجرای رای‌گیری

همه رای دهندگان یک نامه اشتراک در انتخابات (Wahlbenachrichtigung) را تا سه هفته قبل از انتحابات از طریق پست دریافت می‌کنند. این نامه محل مناسب رای دادن را برای گیرنده نامه مشخص می‌کند. محلات رای‌گیری به طور موقت در مدارس و سایر ساختمان‌های عمومی تعیین می‌شوند. همچنین غرفه‌های انتخاباتی در محلات رای‌گیری راه‌اندازی می‌شود. در ابتدا رای‌دهندگان برگه رای را دریافت کرده به یکی از غرفه‌های انتخاباتی وارد می‌شوند. آنان دو انتخاب خود را در برگه رای گیری به عنوان (رای اول و رای دوم) انتخاب می‌کنند و برگه‌های خود را به صندوق‌های می‌اندازند.

چگونگی تشکیل دولت در آلمان

در آلمان یک حزب به سختی قادر به تشکیل دولت است و هنگامی یک حزب می‌تواند به تنهایی اقدام به ایجاد حکومت کند که بیشتر از ۵۰ درصد از آرا را از آن خود کرده باشد. بنابراین ائتلاف میان احزاب، یک راه‌حل برای رهایی از بحران دولت‌سازی است. این بدان معناست که دو یا چند حزب رقیب ائتلاف کرده و دولت ائتلافی تشکیل می‌دهند. به همین علت است که احزاب اغلب شرکای ائتلافی خود را پیش از انتخابات انتخاب کرده و با هم مذاکره می‌کنند. احزاب کوچک نیز در مجلس نمایندگان نسبت به تعداد آراء کسب به دست آورده، سهم خواهند داشت. اما باید هر حزب حداقل پنج درصد آرا و یا سه نماینده مستقیم برای ورود به پارلمان را ازآن خود کند. این موضوع به یک شانس برای راهیابی احزاب بیشتری در پارلمان در نظر گرفته شده‌است.

سازوکار انتخاب صدر اعظم آلمان

برخلاف نظام انتخاباتی در کشورهایی چون فرانسه و آمریکا، شرکت‌کنندگان در انتخابات پارلمانی (بوندستاگ) آلمان، مستقیما صدراعظم را برنمی‌گزینند. مجلس باید پس از پایان انتخابات و حداکثر یک ماه پس از آن برای انتخاب صدراعظم تشکیل جلسه دهد. نامزد اصلی آن حزبی که بیش از سایر احزاب رای به دست آورده باشد، به عنوان صدراعظم انتخاب می‌شود.

«آنگلا مرکل» رهبر حزب دموکرات مسیحی ( CDU) از سال ۲۰۰۵ تاکنون بر کرسی صدارت آلمان تکیه زده (چهار دوره متوالی) و رکورد دوران صدراعظمی این کشور را شکسته است. وی اما مدتی پیش اعلام کرد که در سال ۲۰۲۱ همزمان با پایان دوره فعلی صدراعظمی خود از دنیای سیاست کناره‌گیری می‌کند.