کتاب روان‌شناسی مرضی کودک: شیوع، سبب‌شناسی و درمان، برای پاسخ‌دهی به نیاز بسیاری از دانشجویان رشتۀ روان‌شناسی گردآوری شده تا در پرتوی آن، مهم‌ترین و شایع‌ترین اختلالات روانی و رفتاری دوران کودکی به جستجوگران و تلاشگران این عرصه ارائه شود و زمینه‌ای برای فهم دقیق این اختلالات مهیا گردد.

در کتاب روان‌شناسی مرضی کودک (Child Psychopathology)، در ابتدا به شرح و چگونگی پیدایش آسیب روانی پرداخته و سپس دیدگاه‌های موجود عنوان شده است. سپس چند نمونه از اختلالات روان‌شناختی و رفتاری کودکی و نوجوانی به طور اجمالی مورد بررسی قرار گرفته و رویکردهای سبب‌‌شناختی و درمانی مربوط ارائه می‌شوند.

آسیب‌شناسی روانی از دیرباز یکی از خاستگاه‌های روان‌شناسی علمی محسوب شده و تلاش‌های نظام‌مند کثیری از روانشناسان در طول یک قرن گذشته به شکل‌گیری و انسجام این شاخۀ مهم روان‌شناسی منجر شده است. هرچند که نشانه‌شناسی و سبب‌شناسی اختلالات روانی در دوران بزرگسالی مهم‌ترین دغدغۀ روانشناسان را در چندین دهه به خود اختصاص داده بود، لکن در پرتو شکل‌گیری رویکرد روان‌ تحلیل‌گری و بالاخص نو روان‌ تحلیل‌گری در سه دهۀ اول قرن بیستم، زمینه را برای بررسی و تحلیل دقیق اختلالات روانی و رفتاری دوران کودکی و نوجوانی مهیا نمود و با گذشت زمان و ظهور سایر رویکردها و نظام‌های روان‌شناسی بر عمق و وسعت تلاش‌های آسیب‌شناسانه در این عرصه، افزوده شد.

در سایۀ تغییرات بوجود آمده در منظرگاه روان‌شناسان، اختلالات و مشکلات روانی و رفتاری کودکان و نوجوان، از حوزۀ اختلالات بزرگسالان، منفک شد و نگاه‌های آسیب‌شناسی، رنگ و چهرۀ متفاوتی به خود گرفت. در پرتو تغییر پارادایم‌های سبب‌شناختی، رویکردهای درمانی نیز دچار قبض و بسط گردید و امیدواری برای گشودن راه‌های جدید جهت مواجهۀ عالمانه و روشنگرانه با این عرصه‌ها بیش از پیش هموارتر گردید.

با نگاهی گذرا به تحولات شکل گرفته در نظام‌های طبقه‌بندی اختلالات روانی، می‌توان اذعان نمود که پا به پای تحولات در عرصه‌های نظری، گشایش‌های جدیدی در شکل و نحوۀ طبقه‌بندی اختلالات دوران کودکی و تفکیک آن‌ها از اختلالات بزرگسالی به وجود آمده است، به نحوی که ساختار و ابعاد طبقه‌بندی‌های بین‌المللی از بیماری‌های روانی در طول چند دهۀ گذشته، تغییرات غیرقابل وصفی به خود دیده است.

در سایۀ این تغییرات، نیاز روان‌شناسان و متخصصان روان‌شناسی به منابع تجدید شده، هر روز بیش از پیش احساس می‌شود‌ و از این رو، پاسخ‌دهی به این نیازها، ضرورت تجمیع منابع، یافته‌ها و نظریه‌های جدید را در عرصۀ روان‌شناسی مرضی بالاخص مرضی کودک توجیه نموده و تلاش‌های دامنه‌دار در این عرصه را ایجاب می‌کند.

در بخشی از کتاب روان‌شناسی مرضی کودک می‌خوانیم:

نظریه‌ها و درمان‌های مربوط به اختلال OCD را می‌توان به عنوان تغییر در طول پیوستاری فهمید که از جهت سبب‌شناسی این اختلال (یا هر اختلال دیگر) با یکدیگر متفاوتند. در این راستا، یک انتهای این پیوستار، به مشکلاتی توجه دارد که عمدتاً در درون فرد وجود دارند، در حالیکه انتهای دیگر، به مشکلات مربوط به نظام‌های تعاملی افراد توجه دارد. انتهای درون‌ روانی شامل رویکردهای روان پویشی و نیز درمان‌های رفتاری است که با استفاده از الگوی شرطی‌سازی، نشانه‌های اختلال OCD را تبیین می‌کند (کراتوچویل و موریس، 1384). در این رابطه براساس دیدگاه روان تحلیلی، برای غلبه بر نیروهای تهدیدآمیز ناهشیار از مکانیسم‌های دفاعی متفاوتی استفاده می‌شود. در این راستا، وظیفۀ درمانگر، هشیار ساختن فرد نسبت به تعارضات ناهشیار و بازسازماندهی موقعیت‌هایی است که چنین تعارضاتی در آن‌ها شکل می‌گیرد (فردوسی، 1385).

از طرفی، درمان‌های رفتاری بر استفاده از روان‌درمانی فردی با تکنیک‌های رفتاری نظیر پیشگیری از پاسخ، غرقه‌سازی (مواجهه)، بازداری فکر، حساسیت زدایی، سرمشق‌دهی و شیوه‌های آزارنده دلالت دارد (کراتوچویل و موریس، 1384). چنانکه، در روش حساسیت‌زدایی منظم، به فرد آموزش داده می‌شود که به تدریج با موضوع مورد ترس خود آشنا شود. مثلاً چنانچه فرد وسواسی از این که به شی‌ای دست بزند، وحشت دارد، بایستی آن شیء را به او تدرج کرد، البته این سه روش در سه مرحله اجرا می‌شود: "آموزش تنش زدایی"؛ "تعیین سلسله مراتب ترس" و "زوج‌بندی موضوع‌های ترسناک (موضوع‌هایی که فرد، از نزدیک شدن یا انجام دادن آن هراس دارد). با پاسخ‌های تنش زداینده" روش علاوه بر این، در روش غرقه‌سازی، آزمودنی را به طور ناگهانی و مکرر با موضوع ترسناک مواجه می‌سازند. در این روش، ابتدا اضطراب و ترس فرد، به حداکثر خود می‌رسد و سپس به تدریج، سیر نزولی خود را طی خواهد کرد. این روش را می‌توان ابتدا در سطح تصویرسازی ذهنی انجام داد و سپس به صورت واقعی بکار بست. همچنین، در روش الگوبرداری از فردی خواسته می‌شود که برای بیمار به عنوان الگو قرار گیرد یا درمانگر، خود به عنوان الگو با موضوع‌های مورد ترس روبرو می‌شود تا بیمار بیاموزد که ترس او بی‌معنا بوده است (فردوسی، 1385).

فهرست مطالب
پیشگفتار
مقدمه
فصل 1: تاریخچه و تعاریف
پیدایش آسیب روانی
تاریخچۀ روانشناسی مرضی تحولی
ظهور روان‌شناسی مرضی کودک
مفهوم بهنجاری و نابهنجاری
رفتار بهنجار و نابهنجار (رفتار عادی و غیرعادی)
فصل 2: دیدگاه‌ها و طبقه‌بندی اختلالات روانی
دیدگاه آماری
دیدگاه فرهنگی
دیدگاه آرمانی نگر با تعیین الگوی بهنجاری
توصیف و طبقه‌بندی اختلالات روانی
طبقه‌بندی مقوله‌ای
طبقه‌بندی ابعادی
رویکردهای طبقه‌ای در برابر رویکردهای ابعادی
طبقه‌بندی ریخت شناسی
ارزیابی چندمحوری
دوران کودکی و نوجوانی
1) کودکی اولیه
2) کودکی میانی
3) کودکی پایانی
دوران نوجوانی
مرحلۀ پیش نوجوانی
مرحلۀ در خود فرو رفتن
مرحلۀ از خود بیرون آمدن
عوامل مؤثر بر اختلالات رفتاری
1) خانواده
2) عوامل زیستی
3) عوامل اجتماعی - اقتصادی
فصل 3: اختلالات اضطرابی (نشانه‌شناسی، سبب‌شناسی و درمان)
اختلالات اضطرابی
اضطراب
انواع اضطراب
1) اضطراب مزمن
2) اضطراب حاد
3) اضطراب‌های موقتی
نظریه‌های سبب‌شناسی اضطراب
1) نظریه‌های زیست‌شناختی
ابزارهای سنجش ترس و اضطراب در کودکان و نوجوانان
مصاحبه‌ها
پرسشنامه‌های بالینی
سنجش‌های خود گزارش‌دهی از اضطراب
ارزیابی مشاهده‌ای
سنجش فیزیولوژیکی
ترس در برابر هراس
هراس‌ها
هراس اجتماعی
هراس خاص
امتناع از مدرسه رفتن
اختلال اضطراب تعمیم یافته
شیوع هراس‌های دوران کودکی
فصل 4: اختلال وسواس فکری- عملی (نشانه‌شناسی، سبب‌شناسی و درمان)
اختلال وسواس فکری- عملی کودکان و نوجوانان
تشخیص اختلال وسواس فکری- عملی
سبب‌شناسی اختلال وسواس فکری – عملی
1) نظریه‌های زیست‌شناختی
فرضیه بدکارکردی عصبی
فرضیۀ نقص سروتونینی
2) مدل‌های روان‌شناختی
نظریه روان کاوی
نظریه‌های یادگیری
فرضیۀ یادگیری مشاهده ای
مدل نظام‌های خانوادگی
شیوع اختلال وسواس فکری - عملی
وسواس موکنی
سنجش اختلال وسواس فکری- عملی
راهبردهای درمانی اختلالات اضطرابی در کودکان و نوجوانان
فصل 5: اختلالات افسردگی (نشانه‌شناسی، سبب‌شناسی و درمان)
دیدگاه‌های مطرح در مورد اختلال افسردگی کودکی
افسردگی نمی‌تواند در کودکان وجود داشته باشد
افسردگی کودکی پوشیده است
افسردگی در دوران کودکی، گذرا است
افسردگی در کودکان، همتای افسردگی در بزرگسالان است
دیدگاه رشدی
اختلال افسردگی اساسی
اختلال سازگاری با خلق افسرده
داغدیدگی
سبب‌شناسی اختلال افسردگی
عوامل ژنتیکی
عوامل زیست‌شناختی
عوامل خانوادگی
شیوع اختلالات خلقی
ملاک‌های تشخیصی و سنجش اختلال افسردگی
اختلالات همراه با اختلال افسردگی
اختلالات اضطرابی
اختلال نقص توجه/ بیش فعالی
اختلال دوقطبی I
راهبردهای درمانی اختلال افسردگی کودکان
دارو درمانی
فصل 6: اختلال نافرمانی مقابله‌ای (نشانه‌شناسی، سبب‌شناسی و درمان)
اختلال نافرمانی مقابله‌ای
ملاحظات تشخیصی اختلال نافرمانی مقابله‌ای
راهبردهای درمانی اختلال نافرمانی مقابله‌ای
بزهکاری در دوره نوجوانی
شیوع رفتار مخل و ضداجتماعی
راهبردهای درمانی بزهکاری
فصل 7: اختلال سلوک (نشانه‌شناسی، سبب‌شناسی و درمان)
اختلال سلوک
ویژگی‌های اختلال سلوک
خصیصه‌های محوری
خصیصه‌های همراه
سبب‌شناسی اختلال سلوک
1) عوامل زیست‌شناختی
تفاوت‌های جنسیتی
خلق و خو
2) عوامل خانوادگی
3) عوامل محیطی
نظریه‌های موجود در مورد سبب‌شناسی اختلال سلوک
نظریه‌های زیست‌شناختی
نظریه‌های روان پویشی
نظریه‌های‌شناختی
نظریه‌های یادگیری اجتماعی
نظریۀ سیستم ها
شیوع اختلال سلوک
سیر و پیش آگهی اختلال سلوک
همزمانی اختلالات سلوک با سایر اختلالات
تداوم اختلال سلوک
فصل 8: اختلال نقص توجه/ بیش فعالی (نشانه شناسی، سبب‌شناسی و درمان)
اختلال نقص توجه/ بیش فعالی
نشانه‌های اختلال نقص توجه / بیش فعالی
انواع اختلال ADHD
سبب‌شناسی اختلال نقص توجه/ بیش فعالی
1) عوامل زیست‌شناختی
2) عوامل خانوادگی
شیوع اختلال نقص توجه/ بیش فعالی
شرح و سیر رشدی اختلال ADHD
اختلالات همراه با اختلال ADHD
مروری بر رویکردهای درمانی موجود در مورد اختلال نقص توجه/ بیش فعالی
فصل 9: اختلال جسمانیسازی (نشانهشناسی، سببشناسی و درمان)
اختلال جسمانی سازی
ملاک‌های تشخیصی DSM-IV-TR برای اختلال تبدیلی
ملاک‌های تشخیصی DSM-IV-TR برای اختلال بدشکلی بدن
ملاک‌های تشخیصی DSM-IV-TR برای اختلال درد روان زا
اختلال درد مربوط به عوامل روان‌شناختی
اختلال درد مربوط به عوامل روان‌شناختی و اختلال طبی عمومی
اختلال درد مربوط به اختلال طبی عمومی
سبب‌شناسی و نظریه‌های اختلالات جسمانی سازی
مدل زیست پزشکی
مدل روان پویشی
مدل نظام‌های خانواده
مدل‌شناختی- ادراکی
مدل رفتاری
همایندی اختلالات جسمانی شکل
راهبردهای درمانی اختلالات جسمانی شکل
فصل 10: اختلالات دفع (نشانه شناسی، سبب‌شناسی و درمان)
بی اختیاری ادرار
ملاک‌های تشخیصی DSM-IV-TR برای بی‌اختیاری ادرار
عوامل زیست‌شناختی
عوامل هیجانی
شیوع بی‌اختیاری ادرار
شب ادراری سنجی
راهبردهای درمانی بی‌اختیاری ادرار
بی اختیاری مدفوع
سبب‌شناسی بی‌اختیاری مدفوع
عوامل عضوی
عوامل هیجانی
عوامل یادگیری
شیوع بی‌اختیاری مدفوع
سیر و پیش آگهی بی‌اختیاری مدفوع
سنجش بی‌اختیاری مدفوع
فصل 11: اختلالات خوردن (نشانهشناسی، سبب‌شناسی و درمان)
اختلالات خوردن
بی اشتهایی عصبی
توصیف و ضوابط تشخیصی بی‌اشتهایی عصبی
توصیف بالینی بی‌اشتهایی عصبی
بی اشتهایی عصبی دورۀ بلوغ
1) کاهش کمّی غذا
2) اختلالات کیفی تغذیه
توصیف بالینی بی‌اشتهایی عصبی دورۀ بلوغ
بی اشتهایی عصبی
لاغری
قطع عادت ماهانه
بی اشتهایی عصبی در پسران
اختلال پراشتهایی عصبی (پرخوری روانی)
توصیف بالینی اختلال پراشتهایی عصبی
تفاوت اختلال پرخوری روانی (پراشتهایی عصبی) و بی‌اشتهایی عصبی
سبب‌شناسی اختلال پرخوری روانی و بی‌اشتهایی عصبی
شیوع اختلالات خوردن
راهبردهای درمانی اختلالات بی‌اشتهایی و پراشتهایی عصبی (پرخوری روانی)
الف) روش‌های درمانی اختلال بی‌اشتهایی عصبی
2) درمانگری‌های روان پویشی
3) رفتاردرمانی
4) خانواده درمانی
1) دارودرمانی
3) گروه درمانی
4) رفتاردرمانی‌شناختی
چاقی
شیوع چاقی
فصل 12: اختلالات تیک (نشانه شناسی، سبب‌شناسی و درمان)
اختلالات تیک
اختلال تیک گذرا
شیوع اختلال تیک گذرا
اختلال توره
اختلالات همراه با TS
درمان دارویی تیک ها
درمان‌های غیردارویی
رفتاردرمانی
تحریک مغناطیسی از طریق جمجمه (TMS)
اختلال حرکت کلیشه‌ای
عادات دهانی
شست مکیدن
ناخن جویدن
دندان قروچه کردن
فصل 13: بدرفتاری با کودک (نشانه‌شناسی و درمان)
کودک: بدرفتاری یا غفلت
شیوع سوء استفادۀ جنسی از کودک
راهبردهای درمانی کودکان موردسوء استفادۀ جنسی
بازی درمانی‌شناختی-رفتاری
الف) کتاب درمانی
ب) نقاشی و عروسک بازی
فصل 14: اختلالات جنسی (نشانه شناسی، سبب‌شناسی و درمان)
اختلال هویت جنسی
ملاک‌های تشخیصی اختلال هویت جنسی
سبب‌شناسی اختلال هویت جنسی
شیوع اختلال هویت جنسی
پیش آگهی اختلال هویت جنسی
راهبردهای درمانی اختلال هویت جنسی
رفتار جنسی پرخاشگرانه
فصل 15: اختلالات طیف اوتیسم (نشانه شناسی، سبب‌شناسی و درمان)
اختلال اتیستیک
سبب‌شناسی اختلال اتیسم
1) نظریه‌های زیست‌شناختی
2) نظریۀ روان زاد
3) نظریه‌های‌شناختی
راهبردهای درمانی اختلال اتیسم
برنامۀ TEACCH
درمان یکپارچه سازی حسی (SI) به عنوان روشی برگرفته از علوم اعصاب
الگوی آموزشی زمان پایه
ارتباط تسهیل شده (FC)
هنر، موسیقی درمانی و حیوان درمانی
روش هانن
برنامۀ مداخله‌ای کی هول
گفتاردرمانی
کاردرمانی
مشارکت والدین در برنامه‌های مداخله
فصل 16: اختلالات خواب (نشانه شناسی، سبب‌شناسی و درمان)
بیخوابی کودک
علل بیخوابی کودک
درمان بیخوابی کودک
خواب آلودگی
حملۀ خواب
وقفه تنفسی در خواب
ناراحتی‌های مرتبط با وقفۀ تنفسی
شیوع وقفۀ تنفسی
درمان وقفۀ تنفسی
فلج شدن در خواب
از خواب پریدن
کابوس
شیوع کابوس‌ها
سبب‌شناسی کابوس‌ها
درمان کابوس‌ها
اختلال رفتار در خواب حرکت سریع چشم
بروکسیسم (فشردن دندان‌ها در خواب)
سومنامبولیسم (خوابگردی، راه رفتن در خواب)
تشخیص افتراقی سومنامبولیسم
شیوع سومنامبولیسم
سیر و پیش آگهی سومنامبولیسم
سبب‌شناسی سومنامبولیسم
درمان سومنامبولیسم
وحشت‌های شبانه
تشخیص افتراقی وحشت‌های شبانه
سیر و پیش آگهی وحشت‌های شبانه
سبب‌شناسی وحشت‌های شبانه
درمان وحشت‌های شبانه
بیداری‌های ناقص
سومنیلوکی (گفتار در خواب)
فصل 17: اختلالات رفتاری در آیینه پژوهشی
بازتاب شیوع اختلالات رفتاری در پژوهش‌های روان‌شناختی
سخن آخر
منابع