علی ربیعی و سمیرا سادات پورحسینی در کتاب مدیریت بحران: مفاهیم، الگوها و شیوه‌های برنامه ریزی در بحران‌های طبیعی، تلاش می‌کنند در آغاز به مبحث‌های نظری مدیریت بحران بپردازند؛ بحران را تعریف کرده و ابعاد مختلف مدیریت آن را بررسی می‌کنند. همچنین در فصول آخر، مسائل مربوط به مدیریت اطلاعات و مدیریت شهری هم مطرح کرده‌اند.

زیاد شدن شهرها در سده گذشته، پیدایش کلان شهرها و تجمع جمعیت انسانی فراوان در شهرها، مدیریت بحران ناشی از بلایای طبیعی را به یک ضرورت در مدیریت شهری نوین تبدیل کرده است. یکی از زیان‌های شهرنشینی نوین، روبه‌رو شدن فراوان انسان‌ها با بلایای طبیعی است؛ این وضعیت، زمینه متأثر شدن جمعیت انسانی را به طرز فراوان از پدیده‌های گوناگون فراهم ساخته است. پیامدهای بحران ناشی از بلایای طبیعی، محدود به حوزه خاص خود نشده و در حیات اجتماعی، حوزه‌های دیگر را هم متأثر می‌سازد. شواهد گواه بر آن است که بحران‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در نتیجۀ بحران ناشی از بلایای طبیعی به‌ سرعت شکل گرفته و بروز می‌کنند؛ حتی ناکارآمدی دولت‌ها پس از وقوع بحران‌ها، منجر به بی‌ثباتی دولت‌ها خواهد شد. از طرفی دیگر به هم ریختن وضعیت تعادل اجتماعی و ضعیف شدن کارکردهای نهادهای اجتماعی نیز از پیامدهای شناخته‌ شدۀ بحران شمرده می‌شوند.

پس از بحران‌ها، ایجاد وضعیت خاص در جامعه و بروز رفتارها و کنش‌های اجتماعی گوناگون قابل مشاهده است. به نظر می‌رسد ضرورت برنامه‌ریزی جامع اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و به‌ خصوص برنامه‌ریزی‌های شهری نیازمند توجه مدیران بحران است. به‌ طور کلی مدیریت بحران، بحثی میان رشته‌ای است و الزاما نیازمند درک مباحث جامعه‌شناسی، روان‌شناسی اجتماعی و فردی و مدیریت است و در مواردی با رشته‌های علوم سیاسی، حقوق، علوم اقتصادی و محیط‌ زیست، سروکار دارد.

موضوع کتاب مدیریت بحران در کنار گونه‌شناسی بحران، آشنایی با مفاهیم، الگوها و اصول مدیریت بحران، بررسی نقاط ضعف و نقاط قوت آن و عوامل مؤثر بر موفقیت آن است.

در حال حاضر در وضعیتی که بیشترین جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی می‌کنند، وقوع حوادث طبیعی به‌ خصوص زلزله در شهرها، به چالش عمده‌ای در روند توسعه پایدار تبدیل شده است. ایران از جمله کشورهایی است که از نظر وضعیت جغرافیایی و طبیعی دارای انواع بحران‌های طبیعی و ناخواسته است. نگاهی به تاریخ بحران‌های طبیعی در ایران و مطالعات در حوزه‌های علمی مرتبط نشان می‌دهد که ایران از جمله 10 کشور بلاخیز در جهان بوده و سالانه خسارت‌های سنگینی در اثر انواع بلایا متحمل می‌شود.

کشورهایی که با بحران‌های طبیعی مواجه هستند، مراکز مطالعاتی متعددی را با هدف مطالعه پیرامون مدیریت بحران، از پیش‌بینی و احتمال وقوع بحران تا شیوه‌های مدیریت بحران تشکیل داده و ساختارهای مناسبی را تعبیه می‌کنند. مطالعه پیرامون مدیریت بحران یکی از مطالعات اساسی در کشورهایی است که به‌ نوعی با بحران‌های طبیعی روبه‌رو هستند. حتی بعضی از دانشگاه‌های معتبر، رشته‌هایی با عنوان‌های مدیریت بحران و با گرایش بحران‌های طبیعی ایجاد کرده‌اند.

در بخشی از کتاب مدیریت بحران می‌خوانید:

در واقع مشارکت به مفهوم همکاری گروهی، به معنای دخالت‌ دادن هر کس در هر کار نیست، بلکه شیوه‌ای از اداره امور است که متناسب با نیروهای جدید و قدرتمند فعال دنیای کنونی به کار گرفته می‌شود. مشارکت بهترین گزینه برای کسب موفقیت و افزایش کارایی بلندمدت در نهادهای انسانی است.

شواهد زیادی نشان می‌دهد که در مدیریت بحران تشخیص نیازها و اقدامات، از طریق روش مدیریتی از بالا به پایین از موفقیت و اثربخشی کمتری برخوردار بوده است. به عبارت دیگر این روش در بررسی نیازها و اقدامات جوامعی که از نظر بحران‌های طبیعی آسیب‌پذیرند، نیاز به تجدید نظر دارد. منابع موجود در دستگاه‌های اجرایی و سازمان‌های مسئول بحران، در مقابل منابع مادی و انسانی موجود در جامعه و میان مردم، از ظرفیت کمتری برخوردار است. در این راستا به‌ کارگیری یک راهبرد جدید که مستقیما مردم را در طرح‌ها و اقدامات مدیریت بحران درگیر کند، بسیار مهم است. مدیریت بحران‌های طبیعی در ذات خود متکی بر برنامه از‌ پیش تدبیر شده و وحدت فرماندهی است؛ بنابراین زمانی که از روش پایین به بالا در بحث مدیریت بحران صحبت می‌کنیم، منظور ما یک رابطه تعاملی میان سازمان‌های دولتی و نهادهای مردمی است. در روش پایین به بالا، حتی می‌توان در رابطه تعاملی، بخشی از اقدامات و نیازسنجی‌ها را و یا در قالب یک طرح جامع، مسئولیت‌های اساسی را به تشکل‌های مردمی سازمان‌ یافته و آموزش‌ دیده واگذار کرد. روش تعاملی یک رابطه دوسویه است که بر اساس اعتماد متقابل استوار می‌شود. غالب کشورهای بلاخیز برنامه‌های مفصلی را برای به‌ کارگیری و مشارکت‌ دادن مردم در فرآیند مدیریت بحران تدارک می‌بینند. در زیر به برخی از فواید روش پایین به بالای تعاملی اشاره می‌شود:

* منابع انسانی جامعه، نیروهای بالقوه‌ای هستند که در جریان امدادرسانی و اقدامات حین بحران بر وسعت اقدامات افزوده و سرعت بیشتری بر عملیات امدادی و عادی‌سازی شرایط خواهند بخشید.

* منابع مادی موجود اعم از تجهیزات و وسایل اولیه، معمولاً تکافوی نیازهای مددجویان را نمی‌دهد. این منابع در میان مردم به‌وفور وجود دارد. مدیریت تعاملی و مشارکتی می‌تواند این امکانات را با سهولت بیشتری جذب کند؛

* وجود تخصص‌های فنی و امدادی در میان مردم، در شرایط بحران، گره‌گشای اساسی برای مدیریت خواهد بود. در صورت سامان‌ یافتگی مشارکت‌های مردمی و رابطه تعاملی، این ظرفیت‌ها از قبل شناسایی شده و در شرایط بحران به کار گرفته می‌شوند؛

* مشارکت اجتماعی و ایجاد رابطه تعاملی، سبب ایجاد ارتباطات اجتماعی گسترده و مؤثر می‌شود و مسائل پیرامون اقناع افکار عمومی را سهولت خواهد بخشید. در صورت افزایش مشارکت اجتماعی و روش از پایین به بالا و روش تعاملی، کارکرد شایعه به‌ شدت کاهش خواهد یافت و اعتماد متقابل اجتماعی و نیز دولت و مردم با افزایش روبه‌رو خواهد شد.

فهرست مطالب
پیشگفتار
مقدمه
فصل یکم: بحران‌های طبیعی
اهداف رفتاری فصل
مقدمه
1. مروری بر تعاریف مختلف بحران
2. واژه‌های دیگری که معادل بحران به‌ کار گرفته می‌شوند
3. خصوصیت‌های بحران‌ها
4. شاخص‌های وضعیت بحرانی
5. سطوح بحران
6. طبقه‌بندی بحران
7. بحران طبیعی
فصل دوم: مبانی مدیریت بحران
اهداف رفتاری فصل
مقدمه
1. تعریف مدیریت
2. سطوح مدیریت
3. سطوح مدیریت بحران
4. مهارت‌های مدیریت
5. مهارت‌های موردنیاز مدیران بحران
6. مدیریت بحران
7. مدیریت دانش و بحران
8. تعریف مدیریت بحران
9. اهداف مدیریت بحران
10. وظایف مدیریت بحران
11. تصمیم‌گیری در مدیریت بحران
12. هماهنگی در مدیریت بحران
13. سازمان‌دهی در مدیریت بحران
14. کنترل در مدیریت بحران
15. بسیج منابع در بحران
16. سیاست‌ها در مدیریت بحران
17. تفاوت مدیریت بحران با مدیریت عمومی
18. وظایف خاص مدیران بحران
19. خصوصیات مدیر بحران
20. فرآیند مدیریت بحران
21. الگوهای رایج در مدیریت بحران
22. دیدگاه‌ها و رویکردهای مدیریت بحران
23. سیستم‌های مدیریت بحران
24. ویژگی‌های سیستم فرماندهی سوانح
25. ویژگی‌هایی که سامانه ملی مدیریت بحران دارای آن‌ها نیست
فصل سوم: مدیریت ارتباطات و اطلاعات
اهداف رفتاری فصل
مقدمه
1. ارتباطات در بحران
2. نقش ارتباطات و اطلاعات در بحران
3. اطلاعات و پیشگیری از بحران
4. زیرساخت‌های ارتباطی
5. مدیریت ارتباطات
6. آموزش ارتباطات بحران
7. مطالعات زمینه‌ای
8. مدیریت ارتباطات رسانه‌ای
9. مقابله با شایعه
10. سخنگوی ستاد بحران
11. مدیریت پیام
12. رسانه‌های جدید و مدیریت بحران
فصل چهارم: مشارکت مردمی در مدیریت بحران
اهداف رفتاری فصل
مقدمه
1. تعریف مشارکت
2. تعریف مشارکت اجتماعی
3. ضرورت مشارکت اجتماعی
4. نقش مردم در مدیریت بحران
5. نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در مدیریت بحران
6. رویکرد جامعه‌محور در مدیریت بحران
7. اهداف رویکرد مدیریت جامعه‌محور بحران
فصل پنجم: مدیریت شهری
مقدمه
1. تعریف شهر
2. مدیریت بحران در شهرها
3. مدیریت شهری
4. تعریف برنامه‌ریزی شهری
5. رابطه مدیریت شهری و برنامه‌ریزی شهری
6. برنامه‌ریزی شهری مبتنی بر برنامه‌ریزی پیشگیری از خطر
7. برنامه‌ریزی‌های لازم برای مصون‌سازی شهرها در برابر بلایای طبیعی
8. سیری اجمالی بر وضعیت مدیریت شهری ایران
فصل ششم:بررسی پیامدهای پس از بحران
اهداف رفتاری فصل
مقدمه
1. پیامدهای عمومی بحران
2. پیامدهای اقتصادی بحران
3. پیامدهای سیاسی بحران
4. پیامدهای فرهنگی بحران
5. پیامدهای اجتماعی بحران
6. پیامدهای روانی بحران
7. اثرات بحران بر بهداشت و سلامتی
8. آثار بحران بر روی گروه‌های ویژه
9. امدادگران و دیگر کارکنان امدادونجات
10. قربانیان ثانویه
11. بلایای ثانویه
12. روش‌های کاهش اثرات بحران
فصل هفتم: تحلیل نقاط ضعف و نقاط قوّت مدیریت بحرانمطالعه موردی ایران
مقدمه
1. تاریخچه مدیریت بحران در ایران
2. سازمان مدیریت بحران در ایران
3. بحران‌های طبیعی در ایران
4. سابقه بحران در ایران
5. نقاط قوت مدیریت بحران
6. ساختار سازمانی مناسب برای مدیریت بحران در ایران
7. تصمیم‌گیری و تمرکز
8. مدیریت بحران، تمرکز یا عدم تمرکز
9. مدیریت بحران، رسمیت یا عدم رسمیت
10. فرهنگ سازمانی در مدیریت بحران
11. سبک‌های رهبری
12. سبک رهبری مناسب در مدیریت در بحران
واژه‌نامه
کتابنامه