کتاب درآمدی بر بلاغت زبان فارسی بر پایه‌ی سخن سعدی اثر دکتر فرهاد محمدی، پژوهشی زبانی درباره فصاحت زبان فارسی بر پایه آثار شیخ اجل و استاد سخن‌سرای پارسی، سعدی شیرازی، شاعر قرن هفتم هجری است.

تمرکز این پژوهش بر ارتباط ساخت‌های نحوی و ترکیبات زبانی با بیان معانی و اغراض بلاغی است تا مقدمه‌ای باشد برای شناسایی و معرفی قواعد و اصول و جنبه‌های بلاغی زبان فارسی.

مهم‌ترین جنبه در بلاغت زبان فارسی که کانال اصلی بیان معنا و القای اغراض مورد نظر محسوب می‌شود، ظرفیت جابه‌جایی است. با همین ظرفیت جابه‌جایی اجزاست که از یک ساخت نحوی، صورت‌های متعدد به دست می‌آید.

گاهی جابه‌جایی اجزا با تغییر معنای اصلی همراه است و برای بیان معنای دیگری است که ضرورت دارد که اجزا جابه‌جا شوند. در بیشتر مواقع نیز گرچه با جابه‌جایی اجزا، معنای اصلی کلام و ارتباط معنایی اجزا تغییر نمی‌کند، اما در محوریت اجزا و تشخص آن‌ها تغییر ایجاد می‌شود و در هرکدام از صورت‌های به‌ دست‌ آمده، یک جزء محوریت دارد و محل توجه است.

تشخص و برجستگی اجزا یکی از انگیزه‌های مهم و اساسی در تغییرات و جابه‌جایی‌هایی است که در ساخت‌های نحوی جملات و ترکیبات زبان فارسی صورت می‌گیرد. برای تحقق همین تشخص است که اجزا از جای دستوری خود حرکت داده می‌شوند. تشخص اجزا هم شامل واژه می‌شود و هم شامل جمله. در زبان فارسی، واژه برای این که تشخص یابد، به ابتدای کلام منتقل می‌شود. برخی از ساخت‌های نحوی در زبان فارسی، مانند ساخت نحوی جملۀ بزرگ و کوچک ناشی از همین فرایند انتقال واژۀ مورد نظر به ابتدای کلام برای تشخص است.

در جملات مرکب نیز جمله‌ای که محور کلام محسوب می‌شود، برای این که تشخص یابد، به عنوان جملۀ دوم می‌آید؛ در اینگونه جملات، جملۀ اول، حکم مقدمه و زمینه را دارد تا جملۀ دوم تشخص یابد. فرایند تشخص حتی در ترکیبات نیز نمود دارد و باعث می‌شود که واژگان آرایش جدیدی پیدا کنند که با نظم دستوری آن‌ها متفاوت است. در ترکیب اضافی، مضافٌ‌الیه از طریق فک اضافه تشخص می‌یابد؛ صفت نیز در ترکیب وصفی برای این که تشخص یابد یا بر موصوف مقدم می‌شود یا این که از موصوف فاصله می‌گیرد و اجزای دیگری از کلام بین آن‌ها می‌آید؛ بنابراین تشخص در بلاغت بسیار مهم است و یکی از محرکه‌های اصلی در تعیین چگونگی ساخت نحوی محسوب می‌شود.

تقریباً تمام کسانی که در این چند دهۀ اخیر در حوزۀ بلاغت تلاش کرده و در این زمینه مطالعاتی داشته‌اند، همگی به این قضیه اذعان دارند که بلاغت زبان فارسی، به ویژه شاخۀ علم معانی، هنوز تدوین نشده و چهارچوب و قواعد و اصول آن که ذاتاً برآمده از نحو خود زبان فارسی باشد، شناسایی نشده است. کارهایی نیز که تاکنون در این زمینه انجام شده، عمدتاً متأثر از بلاغت زبان عرب و الگوبرداری‌ شده از قواعد و اصول آن است.

در کتاب درآمدی بر بلاغت زبان فارسی بر پایه‌ی سخن سعدی اشاره می‌شود که، اگر بپذیریم که مباحث دو حوزۀ «بیان» و «بدیع» در ادبیات تمام زبان‌ها تقریباً مفهوم و قواعد ثابت و مشخصی دارند و تفاوت‌های احتمالی چندان بنیادی نیست، در حوزۀ «معانی» باید گفت که هر زبانی، اصول و قواعد خاص خود را می‌طلبد؛ زیرا این علم با نحو زبان سروکار دارد و چون ماهیت نحو هر زبانی متفاوت از زبان‌های دیگر است، نمی‌توان مطالب مربوط به علم معانی یک زبان را در زبان دیگر اعمال کرد؛ بنابراین آن‌چه مستقیم با زبان فارسی و بلاغت آن مربوط می‌شود، ظرفیت‌های نحوی آن در بیان معانی و اغراض درونی است. مباحث دو حوزۀ «بیان» و «بدیع» تقریباً با ذات خود زبان فارسی ارتباطی ندارند.

از این رو تمرکز اصلی و اساس کار در کتاب درآمدی بر بلاغت زبان فارسی بر پایه‌ی سخن سعدی معطوف به ارتباط ساخت‌های نحوی و ترکیبات زبانی با بیان معانی و اغراض بلاغی است تا مقدمه و طرحی شود برای شناسایی و معرفی قواعد و اصول و جنبه‌های بلاغی زبان فارسی.

در بخشی از کتاب درآمدی بر بلاغت زبان فارسی بر پایه‌ی سخن سعدی می‌خوانیم:

برای تبیین روش کار از این پرسش شروع می‌کنیم که «چه چیزهایی در رابطه با ساخت‌های نحوی مهم و قابل توجه است؟» برای پاسخ به این پرسش در پژوهش حاضر دو کار عمده را انجام دادیم: نخستین کار ما معطوف به این بود که تمام موارد مربوط به هر ساخت نحوی را از آثار سعدی گردآوری کنیم تا مشخص شود که یک ساخت نحوی به چه شکل‌ها و صورت‌هایی می‌تواند نمود پیدا کند. با مقایسۀ صورت‌ها و شکل‌های به دست آمده با هم و تحلیل آن‌ها، تفاوت‌های صورت‌های مختلف یک ساخت نحوی نمایان می‌شد؛ در نتیجه به‌ راحتی می‌توانستیم پی ببریم که امکانات و ظرفیت‌های تغییر یک ساخت نحوی برای به دست آمدن صورت‌های دیگر از آن چگونه است. تمام ساخت‌های نحوی که در فصل سوم مطرح شده‌اند، با چنین فرایندی تحلیل و بررسی شده‌اند.

دومین کاری که در تدوین این پژوهش انجام شد، این بود که هر جمله و ترکیبی که در آن ویژگی خاصی وجود داشت که نسبت به حالت متداول، غیر عادی و متفاوت جلوه می‌کرد، فیش‌‌برداری شد. منظور از ویژگی خاص که غیرعادی و متفاوت می‌نمود، این است که یک جمله و ترکیب از نظر دستوری و جایگاه اجزا نظم و آرایش مشخص و جاافتاده‌ای دارد، حال اگر این نظم و آرایش، طبق یک الگویی در موارد متعدد تغییر کند، حتماً انگیزه و غرضی این تغییر را ایجاب کرده است. پس از گردآوری فیش‌ها، نمونه‌های یکسان و مشابه را تحت عنوانی مشخص دسته‌بندی کردیم تا بتوان غرض و نکتۀ نهفته در آن‌ها را دریافت و برای آن یک موضوع و قاعدۀ کلی تعیین کرد.
فهرست مطالب

پیشگفتار
روش کار
فصل اول: کلیّات
فصل دوم: جلوه‌های مهّمِ بلاغت در زبان فارسی
فصل سوم: جمله و ساخت‌های نحویِ پُرکاربرد در زبان فارسی
فصل چهارم: ترکیب و واژه
فصل پنجم: چند مبحثِ مهّمِ دیگر در بلاغت
سخن پایانی
مشخصات منابع