عباسعلی وفایی در کتاب قصیده‌های مصنوع در علم بدیع، بیان و عروض و قافیه، به قصاید مصنوع، که خود فرهنگ ممثّل و جامعی از صناعات ادبی است و قدرت آفرینندگان آنان را نشان می‌دهد پرداخته تا با برداشتن پرده از رخسار پنهان هر یک از این قصاید، ارزش ادبی و هنریشان را بیشتر و بیشتر نمایان گرداند.

شاعران، دانش بدیع خود را در قالب قصیده و با آفرینش توشیحات، دوایر و صنایع بدیعی عروضی نموده‌اند. در یک قصیده طولانی پس از دو یا چند بیت، کلماتی از درون ابیات سروده شده استخراج می‌گردد که در وزن و قافیه و صنایع بدیعی و بیان متفاوت از هم هستند. گاهی ابیات مستخرج تا نیمی از ابیات اصلی قصیده می‌رسد تا جایی که به تناسب قدرت، خلاقیت و هنرآفرینی، مجموعه صناعات ادبی و اوزان و دوایر عروضی در آن‌ها آشکار می‌شود.

شاعران، بعضا مبدع صنایع و بحور جدیدند. تکلف شاعر در ساختن چنین ابیاتی آنان را از مفاهیم بلند شاعرانه دور می‌دارد. به همین جهت اغلب قصاید مصنوع و بدیعی بیشتر ارزش هنری و بدیعی دارند تا معنایی و محتوایی.

در کتاب قصاید مصنوع بدیعی زبان فارسی در می‌یابیم که سرودن قصاید بدیعی و مصنوع بیشتر در زبان و ادبیات عرب معمول بوده است. وقوف شاعران فارسی زبان به دانش بدیعی، آنان را بر آن داشت تا از قصاید بدیعی عربی پیروی نمایند. از اواخر قرن ششم در زبان فارسی توجه به ساختن قصاید مصنوع شیوع می‌یابد.

مرحوم استاد صفا در این باره می‌نویسد: «چنان که می‌دانیم در اواخر قرن ششم توجه به ساختن اشعار مصنوع و مخصوصا قصایدی همراه با صنایع شیوع یافت و بعضی از شاعران علاوه بر توجّه به ایراد صنایع خاصّه انواع تشبیهات. استعارات، مجازها، ایهام‌ها و التزامات دشوار و امثال این‌ها شروع به ساختن قصائدی نمودند که مشتمل بر صنعت‌های گوناگون علی‌الخصوص صنایع لفظی باشد.»

بی‌شک آفرینش قصاید بدیعی و مصنوع، نشانگر وقوف علمی شاعران بدیع پرداز به صناعات ادبی و دوایر و اوزان عروضی است. تا این آگاهی علمی نباشد دست زدن به خلق چنین آثاری بعید می‌نماید. قصاید مصنوع خود فرهنگ ممثّل و جامعی از صناعات ادبی است که قدرت آفرینندگان آنان را نشان می‌دهد؛ البته گاهی کامل و فراگیر و گاهی هم مختصر. به همین جهت در بین هزاران شاعر پارسی گوی، شمار معدودی در این حوزه قدرت شاعری خویش را نموده‌اند.

اگر چه سهم کلام و سحر بیان در این راستا بیشتر نامزد شاعران آغازین است، افزایش صناعات و دوایر جدید در این آثار شاعران پیرو را نیز پرآوازه گردانیده است. سال‌هاست که از خلق آثاری مانند کتاب قصاید مصنوع بدیعی زبان فارسی خبری نیست که عدم فراغت، نیستی مهارت، فراموش شدن بسیاری از بدایع و دوایر، بی‌نیازی به آن‌ها و جایگزین شدن فنون و اندیشه‌های ادبی نوین و موارد دیگر می‌تواند دلایلی بر عدم خلق آثاری ازین دست باشد. بدیهی است که قصاید مذکور همچنان ارزش هنری خویش را دارند و آینه تمام نمای سِحْرکارهای بدیعی شاعران خویش‌اند.

در موارد بسیار مشابهت و همانندی در این قصاید به چشم می‌خورد؛ حتّی گزینش واژگان و بعضا در محتوا، بارزترین همانندی در قالب و قافیه و در تعداد بی‌شماری در اوزان آن‌هاست. همانندی دوم معلوم می‌کند که شاعران چه مقدار تتبّع اسلوب پیشینیان کرده‌اند. از قوامی مطرّزی تا اهلی شیرازی این همانندی را حفظ کرده‌اند.

در بخشی از کتاب قصاید مصنوع بدیعی زبان فارسی می‌خوانیم:

ای فلک را هوای قدر تو یار
وی ملک را ثنای صدر تو کار
برای نمونه مطلع چند قصیده نموده می‌شود:
سید قوام الدین ذوالفقار شیروانی:
چمن شد از گل صد برگ تازه دلبروار
بهار یافت بهاری زباد در گلزار
شرف الدین فضل ا... قزوینی:
از اعتدال نسیم صبای عنبروار
عروس گل بخرامید سوی صفه یار
رشیدی سمرقندی:
ای کف راد تو در جود به از ابر بهار
خلق را با کف تو ابر بهاری به چه کار
سلمان ساوجی:
صفای صفوت رویت بریخت آب بها
هوای جنت کویت ببیخت مشک تتار
ابن حسام:
کرا هوای بهارست و جانب گلزار
که نو عروس چمن جلوه می‌دهد رخسار
شمس‌الدین بردعی:
ای تاج و تخت ملک به ذات تو پایدار
سرهای دشمنان تو بادا به پای دار
اهلی شیرازی:
نسیم کاکل مشکین کراست چون تو نگار
شمیم سنبل پرچین کجاست مشک تتار؟
قصیده دیگر اهلی شیرازی:
هوای جنت کویت نسیم عنبربار
فدای نکهت مویت شمیم مشک تتا
فهرست مطالب

مقدمه
قصیده مصنوع سلمان ساوجی
قصیده مصنوع اهلی شیرازی
قصیده مصنوع حافظ علی‌بن نور به رویه سلمان ساوجی
قصیده مصنوع حافظ علی‌بن نور
قصیده مصنوع مولانا فصیح‌الدین رویی
قصیده مصنوع تیمور حسینی
قوامی گنجه‌ای در بیان صناعات شعری
قصیده ممتاز البدایع حافظ علی‌بن نور
قصیده نزهة الابصار و معرفة بحور الاشعار
قصیده مصنوع ابن‌حسام
بخش تعلیقات صناعات بدیعی
بخش تعلیقات عروض و قافیه
فهرست نام کسان (نام‌ها)
فهرست کتاب‌ها
فهرست جای‌ها
فهرست اصطلاحات بلاغی و ادبی و عروضی
فهرست منابع و مآخذ