کتاب ادبیات در جنگ‌های ایران و روس برای اولین بار در سال 1371 منتشر شد و حاصل پژوهش هدایت الله بهبودی درباره آثار ادبی، شاعران و نویسندگانی‌ است که در تاریخ جنگ‌های ایران و روسیه در زمان قاجار به ثبت رسیده است.

جنگ‌های ایران و روس در نیمه اول قرن سیزدهم هجری از مهم‌ترین حوادث تاریخ معاصر ایران است، چرا که پیامدهای این کشمکش پردامنه، مبدأ تحولات گسترده‌ای در کشور شد و ایران را در مرحله‌ای تازه از دگرگونی‌ها قرار داد، که دگرگونی در ادبیات این سرزمین یکی از آنها است.

دو گروه عمده در میان طبقات مختلف مردم در مسئله جنگ‌های ایران و روس سهم بسزایی داشتند. که یکی شاعران و دیگری عالمان دینی بودند. افزون بر علما، شاعرانی نیز بودند که با مطالعه اوضاع جامعه، بخشی از مطالب دواوین شعری خود را به مسئله جنگ‌‌های ایران و روس اختصاص دادند. این گروه از شاعران عمدتاً به گونه‌ای با دربار قاجار ارتباط داشتند. اهمیت کار این گروه از شاعران زمانی مشخص می‌‌شود که بدانیم در این برهه از تاریخ ادبی ایران، بار دیگر مضامین تکراری و ملال آور ادبی همچون سخن از خال و خط معشوق تکرار می‌‌شد و شاعران، بازگشت به اسلوب قدما را سرلوحه کار خود قرار داده بودند. در این حال شاعرانی همچون فضل‌الله خاوری شیرازی، مجمر اصفهانی، قائم‌مقام فراهانی و میرزاتقی علی‌آبادی (صاحب دیوان) با انعکاس جنگ‌‌های ایران و روس در شعرهای خود و شرح دلاوری‌‌های سربازان ایرانی در ستیز با سپاهیان متجاوز روس، نخستین آجرهای بنای «ادبیات ضد استعماری» را بنیاد گذاشتند و بدین‌سان بود که شعر ایران دوره قاجار، که به وادی تقلید و ابتذال گراییده بود، جانی تازه گرفت و به میان مردم بازگشت.

ایران هم‌دوش با حوادث اجتماعی - سیاسی، آفرینش‌های ادبی را نیز در تاریخ خود جای داده، میراث فرهنگی سرزمین ما در گذشته پرتلاطم خودش، شاهد فراوانی نقاط تلاقی در محیط ادبی و اجتماعی بوده است، یکی از این نقطه‌های برخورده پشت خاکریز پر حادثه نیمه اول قرن سیزدهم جای گرفته، یعنی زمانی که تجاوزات پر دامنه روسیه به ایران آغاز گشت و دست ادبیات این دوره را در دست جامعه نیازمند ایران گذاشت.

در پایان کتاب ادبیات در جنگ‌های ایران و روس، برخی اسناد تصویری نیز ثبت شده است.

در بخشی از متن کتاب ادبیات در جنگ‌های ایران و روس می‌خوانیم:

نقش علمای دین در طول دو دوره از جنگ‌های ایران و روس بی‌نظیر بود. واکنش طبقه روحانی در برابر تجاوزات و دست‌‌اندازی‌های روسیه، موجب پدید‌آمدن آثاری شد که نخستین جلوه‌های ضداستعماری در تاریخ معاصر ایران را به همراه داشت. کتاب‌های جهادیه به عرصه ادبیات این دوره پا گذاشتند و عنصر مقاومت در برابر یورش بیگانگان را به تن جامعه تزریق کردند. جهادیه‌ها، پاسخ مثبت‌ اندیشمندان به خواست جامعه بود. با این حال، این پاسخ منحصر به گروه اجتماعی و پرنفوذ روحانی‌ها نگشت. شعرا، نویسندگان و نثرنویسان این زمان به نوبه خود از مهم‌ترین حوادثی که در مرزهای شمال غربی ایران روی می‌داد، متأثر می‌شدند و آن را در اشعار، نامه‌ها و گزارش‌های خود منعکس می‌کردند. این نویسندگان و شعرا که به طور طبیعی وابسته به دربار شاهی بودند، با گره زدن شخصیت پادشاه و رخدادهای نظامی، او را به عنوان یگانه قهرمان صحنه‌های رزم و سیاست معرفی نموده در تمجید و مدح وی از به کارگیری هیچ صفتی دریغ نمی‌کردند. بدین‌ترتیب از ناحیه این گروه از نویسندگان و سرایندگان نیز ادبیاتی پدید آمد که روح و گرایش دیگری داشت. شواهد، کارکرد این نوع از ادبیات را در محدوده‌ای خارج از دارالخلافه تأیید نمی‌کند. از این رو، در مقابل «ادب جهادی» با عنوان «ادب درباری» از آن یاد می‌کنیم.
فهرست مطالب

اشاره
و اما یک توضیح
گشت پس حدین از رود اَرَس منظور و شد
خاطر روسی از این اندیشه شاد از پیش و پس
والله کَلَفکُم بِالْجَهِد فی طریق
الجهادِ وَ الْوحی و التَّنْزَیلُ بُرهانٌ
شه آمد و تکیه زد بر اورنگ
از رزم به بزم کرده آهنگ
نتیجه‌ها
فهرست اعلام
اسناد