کتاب قصص العلماء نوشته محمدبن سلیمان تنکابنی با تصحیح محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی توسط انتشارات علمی و فرهنگی در ۱۳۹۹ خورشیدی منتشر و روانه بازار شده است.

محمدبن سلیمان الطبیب­ بن ­محمدرفیع­ بن عبدالمطلب بن علی تنکابنی ادیب و پژوهشگر شیعی ایرانی در ۱۲۳۴ هجری در تنکابن به دنیا آمد. وی مقدمات علوم اسلامی را نزد پدر و دایی فاضلش سید جعفر پیشنماز فرا گرفت و سپس به عراق رفت و از مجلس درس جمعی از فقهای آن دیار بهره برد. از جمله استادان او می ­توان این افراد را نام برد: سید ابراهیم موسوی قزوینی، ملامحمد صالح برغانی، ملا آقای قزوینی، ملا صفر علی لاهیجی، ملا عبدالکریم ایروانی، حاجی محمد جعفر لنگرودی، سید رضی مازندرانی، سید علی بن محمد تنکابنی، ملا جعفر استرآبادی، شیخ مرتضی شوشتری، سید محمد باقر حجه الااسلام، حاجی محمد ابراهیم کلباسی، شیخ محمد حسن نجفی و سیخ حسن بن شیخ جعفر نجفی.

تنکابنی از علمای بزرگ زمان خود بود که از سید ابراهیم موسوی قزوینی و شهید ثالث اجازه روایت حدیث داشته و تصنیف فقه را از ۲۴ سالگی آغاز کرده و تا پایان عمرش مشغول تحقیق و تالیف بوده است که خود بیش از ۲۰۰ اثرش را شامل کتاب رساله و حواشی در قصص العلماء نام برده است. او ابتدا ۱۷۱ اثر خود را با ذکر شماره در موضوعات تفسیر، صرف، نحو، منطق، خلاف، معانی و بیان و بدیع، اعداد و اوفاق، رمل، حساب، هیات، لغت، کتب، مصیبت، کتب کلامیه و... بیان کرده و سپس از ۴۵ کتاب، رساله و حواشی خود بدون ذکر شماره در ادامه آثار قبلی نام می ­برد.

معرفی کتاب

کتاب قصص العلماء شامل یک پیش سخن و یک مقدمه است که توسط مصحح کتاب نوشته شده است و در ۱۵۴باب تالیف یافته است. در واقع ۱۵۴  باب کتاب حاضر درباره ۱۵۴تن از علمای شیعه سده چهارم تا سیزدهم هجری است. آن گونه که از نوشته پایان کتاب معلوم می­ شود، مولف به علت اعتقاد به سعد بودن روز چهارشنبه برای مومنان بیشتر تالیفات خود را در روز چهارشنبه آغاز می­ کرده است. نگارش این کتاب را نیز در چهارشنبه شروع کرده و در مدت کمتر از سه ماه حاصل ۵۰ سال تحقیق و تفحص خود را گرآوری کرده در روز چهارشنبه هفدهم رجب ۱۲۹۰ هجری به پایان رسانده است.

تنکابنی در خاتمه کتاب، ۱۴ ویژگی و تاثیر قصص العلماء را برشمرده که فهرست وار بیان می ­شود: ۱- معلوم بودن سلسله اسناد آن. ۲- معرفت تالیفات مولفین. ۳- معین و هادی بودن طلاب در تحصیل و طلب علم. ۴- ترغیب خواص و عوام به عبادت و زهادت از طریق بیان زهد علمای اعلام. ۵- موعظه و پند و نصیحت و داوری مفید بودن برای مردم در رهایی از قید و بند دنیای ناپایدار. ۶- اظهار افاضات و نعمت های خداوند. ۷- معلم بودن این کتاب در باب تالیف، تصنیف و تدریس. ۸- حفظ اسامی بزرگان این کتاب و طلب مغفرت برای آن­ها در نماز شب و در نتیجه افاضه ارواح آن ها نسبت به دعا کنندگان. ۹- حاصل شدن طریقه تحصیل علم از این کتاب. ۱۰- ایجاد فرح و انبساط و شوق و جد و جهد در تحصیل. ۱۱- حصول معرفت نسبت به مسایل دشوار تحقیق شده در این کتاب. ۱۲- ارشاد طلاب جهت تخلیص نیات از ریا و طلب دنیا. ۱۳- آراستن و زینت مجالس با مطالب و حکایات این کتاب. ۱۴- مستحکم شدن اعتقاد به حقیقت دین پیغمبر دین پیغمبر(ص) از طریق معرفت به کرامات و آیات علما.

مولف قصص العلماء اظهار می­ دارد که گرچه اسامی ۱۵۳ (بدون احتساب خود مولف) عنوان کتاب قرار داده شده، لیکن در بیشتر مقامات در هر عنوانی ۲۳ نفر یا بیشتر و کمتر از علما ذکر شده­ اند.

بیشترین اعتبار این کتاب مربوط به زندگی علمایی است که معاصر مولف بوده­ اند و تنکابنی شرح حال آنها را با صحت و اطمینان بیشتری نوشته است. وی قبل از تالیف این اثر در ۱۲۷۰ هجری کتاب مختصر تذکره العلماء را نگاشته که شامل شرح حال ۱۷۳ تن از علماء و مشایخ اجازه از زمان مولف تا عصر ارباب کتب اربعه است. در تذکره العلماء شرح حال تعدادی از علمای اهل سنت آمده اما در قصص العلماء فقط علمای شیعه معرفی شده اند در واقع این ۲ کتاب مکمل یکدیگر محسوب می ­شوند.

کتاب قصص العلماء در همان سال نگارش یعنی ۱۲۹۰ قمری در تهران به صورت چاپ سنگی منتشر شد و بعد از آن بارها به طبع رسید اما چاپ سربی آن دوباره به وسیله انتشارات علمیه اسلامیه در ۴۶۵ صفه منتشر شده است: چاپ اول بدون تاریخ و چاپ دوم در تابسان ۱۳۶۴ خورشیدی. چاپ اسلامیه فاقد مقدمه، فهرست و ویرایش است و دارای غلط های زیادی است.

در تصحیح این کتاب برای دستیابی آسان تر به مباحث مطرح شده به جز عناوین متن اصلی، عنوان­ های فرعی دیگری افزوده شده که این موارد داخل قلاب قرار گرفته است. در پایان علاوه بر فرهنگ لغات، فهرست های مختلف مورد نیاز نیز تهیه شده که عبارتند از: فهرست آیات، احادیث و عبارات عربی، اشعار عربی، اشعار فارسی، اسامی اشخاص، مکان ها، کتاب ها و منابع و مآخذ.

نظر ادوارد براون پیرامون اهمیت قصص العلماء

ادوارد بروان شرق شناس مشهور، قصص العلماء را بهترین کتابی می­ داند که برای اطلاع از شرح حال روحانیان شیعی وجود دارد. به ویژه مطالب مربوط به شیخی ها و بابی ها را از اطلاعات گرانبهای این کتاب می­ داند که در کتاب های تذکره، بهتر از آن یافت نمی­ شود. براون در بخش دیگر تاریخ ادبیاتش قصص العلماء را جزوه کتاب هایی ذکر می­ کند که همواره مد نظرش بوده و بارها به آن مراجعه کرده است و مطالعه آن را به مراتب آسان تر از روضات الجنات می­ داند.