کتاب «عارف موسیقی دان» را مهدی نورمحمدی تالیف کرده است. این کتاب آگاهی‌ها و اطلاعات کم‌­نظیری از زوایای پنهانی زندگی هنری این شاعر که تا کنون به آن‌ها پرداخته نشده یا کمتر مورد توجه قرار گرفته، آشکار می‌کند.

انتشارات ماهور، کتاب «عارف موسیقی دان» را در ۵۸۲ صفحه در شمارگان ۵۰۰ نسخه و قیمت ۱۶۵ هزار تومان منتشر و در ۱۴۰۰ روانه بازار نشر کرده است. این کتاب پژوهشی، دربارۀ فعالیت ­های موسیقایی عارف قزوینی، آگاهی ها و اطلاعات کم ­نظیری را در اختیار علاقه­ مندان قرار می ­دهد و زوایای پنهانی از زندگی هنری وی را که تاکنون به آن ها پرداخته نشده یا کمتر مورد توجه قرار گرفته است آشکار کند.

معرفی کتاب

کتاب «عارف موسیقی دان» را باید در حکم دانشنامۀ موسیقایی عارف دانست. نورمحمدی کتاب خود را در هشت فصل تنظیم کرده است. فصل نخست با عنوان «استادان عارف» به استادان موسیقی عارف و شرح کوتاهی از زندگی آنان اختصاص دارد. این فصل سه دستاورد مهم دارد؛ یکی اینکه عارف علاوه بر حاج صادق خرازی، مدتی نیز نزد حاج ملا عبدالکریم جناب قزوینی و سید جعفر مجتهد لنگرودی به تحصیل موسیقی پرداخته که در سرگذشت خود، اشاره ­ای به این موضوع نکرده است. دوم اینکه امید است چاپ عکس و زندگی­نامۀ بسیار کوتاهی از سید جعفر مجتهد لنگرودی برای نخستین بار به تحقیقات بیشتر و افزایش دانسته­ ها درباره وی منجر شود و سوم اینکه دستیابی به دوبیتی تازه ­یابی که نشانگر تبحر و تسلط فراوان عارف در فن خوانندگی و مرکب خوانی در ۱۲ مقام موسیقایی است، افق نوینی را دربارۀ این ویژگی عارف به روی علاقه­ مندان می­ گشاید. این توانایی از آن جا اهمیت بیشتری می­ یابد که ردیف­ دانِ چیره­ دستی چون اقبال آذر اذعان کرده که نتوانسته تا اجرای این مرکب­ خوانی عالی را که برگرفته از تعالیمِ نابِ اساتید قدیم است، بیاموزد.

نورمحمدی فصل دوم از کتاب را با عنوان «صدای عارف» نامگذاری می کند. نویسنده می گوید که با توجه به روایت­ هایی که از خود عارف و برخی موسیقی­دانان و نوازندگان در دست است، عارف یکی از خوانندگان توانمند موسیقی ایرانی بوده که به دلیل این که اثری از صدای وی باقی نمانده، خوانندگی او تحت شعاع هنرهای دیگرش همچون شاعری و تصنیف سازی قرار گرفته و کمتر به آن توجه شده است. به همین دلیل، در این فصل سعی بر این بوده است تا با کنار هم قرار دادن نظرات گوناگون دربارۀ صدای عارف، تا حد امکان دورنمایی از جنس و وسعت صدا و همچنین شیوۀ خوانندگی وی برای علاقه مندان ترسیم شود. بحث در خصوص علت باقی نماندن صفحه از صدای عارف، امکان وجود یک لولۀ فنوگراف از صدای او و همچنین علت از میان رفتن صدای عارف، از دیگر مباحث این فصل به شمار می­ رود.

«تصنیف­ های عارف» عنوان فصل سوم از این کتاب است. در این فصل تمامی تصنیف ­هایی که تا این لحظه از عارف به دست آمده در یک جا گردآوری شده است. این فصل هم چند دستاورد مهم دارد؛ یکی اینکه کشف ۲ تصنیف­ منتشرنشده که تا کنون در هیچ یک از چاپ های دیوان عارف به چاپ نرسیده است و باید آن­ها را به دیوان عارف افزود. دوم اینکه با به دست آمدن سندِ تازه­ یابِ اشعار عارف به خط علی بیرنگ مشخص می ­شود که بر خلاف تصور رایج، عارف تصنیف «جان برخی آذربایجان باد» را نه در بازگشت از سفر استانبول در تهران، بلکه در هنگام اقامت در استانبول ساخته اما آن را در سال ۱۲۹۸ در تهران منتشر کرده است و سوم هم اینکه برای نخستین بار گوشه ­های تصنیف­ های عارف و گردش ملودی در این تصنیف­ ها به خواهش نگارنده توسط جناب آقای فرید خردمند تعیین شده که اقدامی نو در شناخت شیوۀ تصنیف ­سازی عارف به شمار می ­رود.

نورمحمد فصل چهارم از کتاب خود را با عنوان «کنسرت­ های عارف» نامگذاری می کند. در این فصل با توجه به اسناد تازه­ یاب، تعدادِ واقعیِ کنسرت­ هایِ عارف از کنسرت جشن نصرت ملی در ۲۹ شهریور ۱۲۸۸ تا کنسرت تبریز در ۲۷ و ۳۰ اسفند ۱۳۰۳ فهرست­ نویسی شده است که کامل­ ترین فهرست کنسرت­ های عارف تا کنون محسوب می­ شود. این فهرست­ نویسی اطلاعات ارزشمندی دربارۀ علت برگزاری، مکان، زمان و مناسبت اجرا، نوازندگان همکار، اشعار و تصنیف­ هایِ خوانده شده، قیمت و مکان فروش بلیط، اعلانات و حتی تماشاگران شناخته شدۀ این کنسرت­ ها در اختیار می­ گذارد که در منابع دیگر نمی­ توان به چنین اطلاعات ارزشمندی دست یافت.

فصل پنجم کتاب به «عارف و موسیقی» اختصاص پیدا کرده، در این فصل به مسایلی همچون «عارف و تأسیس مدرسۀ موسیقی، عقاید عارف در موسیقی، رضاقلی میرزا ظلی تنها شاگرد شناخته شدۀ عارف و مناسب خوانی عارف» پرداخته شده است. مهم­ترین دستاوردهای این فصل عبارتند از اینکه برای نخستین بار فهرست کاملی از ضبط آثار عارف در صفحات گرامافون به دست داده شده که تا این لحظه، کامل ­ترین فهرست ضبط آثار عارف توسط خوانندگان قدیمی به شمار می رود. همچنین با دستیابی به فیلم ­هایِ مستندِ کمیاب و دیریاب «سیمای معاصران» و «گفت و شنودی دربارۀ ابوالقاسم عارف قزوینی» اطلاعات بسیار ارزشمندی دربارۀ عارف به علاقه مندان ارایه شده است. از قسمت ­های مهم این بخش، سخنان هوشنگ ابتهاج (ه. ا. سایه) شاعر مشهور و مسوول بخش موسیقی رادیو ایران دربارۀ عارف است که برای نخستین بار انتشار یافته است.

«همکاران هنری عارف» عنوان فصل ششم از کتاب حاضر است. در این فصل، با دستیابی به منابع کمیاب و ناشناخته ای چون مستند تلویزیونی «سیمای معاصران» و منابعی از این دست، به نوازندگانی که در کنسرت­ ها یا محافل خصوصی با عارف همکاری داشته ­اند، پرداخته شده که گامی نو در جهت پژوهش‌های عارف شناسی به شمار می­ رود. مهم­ ترین بخش این فصل، شناسایی نوازندگان کنسرت جمهوری برای نخستین بار است که در منبعی دیگر به آن اشاره نشده است.

نورمحمدی عنوان فصل هفتم از کتاب را «خاطرات» می نامد. نویسنده در این فصل خاطراتی را که مربوط به جنبۀ موسیقایی عارف است، گردآوری کرده که حاوی نکاتی مفید برای علاقه مندان است.

«اسناد شکایت عارف به دست گماشتگان سپهدار تنکابنی» عنوان فصل پایانی کتاب است. در این فصل برای نخستین بار اسناد شکایت عارف به دست گماشتگان سپهدار تنکابنی پس از اجرای گاردن پارتی پارک ظل السلطان که در سازمان اسناد ملی ایران نگهداری می شود به طور کامل بیرون­ نویسی شده و به چاپ رسیده است که اطلاعات بسیار مهمی دربارۀ این واقعه در اختیار علاقه ­مندان قرار می­ دهد.