رساله قُشیریه یکی از منابع مهم تصوف اسلامی است که به وسیله ابوالقاسم قشیری از علما و محدثان بزرگ سده پنجم هجری به زبان عربی نوشته و توسط ابوعلی عثمانی یکی از شاگردانش ترجمه و با تصحیح و راهنمایی استاد بدیع الزمان فروزانفر به چاپ رسیده است.

سیر تالیف آثار عرفانی از سده دوم هجری آغاز شد. از سده سوم شمار و تنوع آنها فزونی یافت و در دوره های بعد پویا و پرثمر ادامه پیدا کرد. حاصل این جریان بزرگ فکری و فرهنگی شکل ­گیری مجموعه بزرگی از تالیفات متنوع عرفانی است که به عنوان یک میراث بزرگ علمی و فرهنگی در اختیار ما قرار دارد. آثار عرفانی پایان سده چهارم و اوایل سده پنجم هجری به زبان عربی تالیف می شد و تا این روزگار هنوز هیچ اثر عرفانی یافت نشده است که به زبان فارسی تالیف شده باشد.

از نخستین متون عرفانی عربی که به فارسی برگردانده شد، می توان به کتاب الرساله القشیریه که به فارسی ترجمه شده است، اشاره کرد. الرساله کتاب مهمی به زبان عربی بود که شاگردان ابوالقاسم قشیری آن را در اواخر عمر مولف یا کمی بعد از درگذشت وی به فارسی برگرداندند.

زندگینامه ابوالقاسم عبدالکریم قشیری

ابوالقاسم عبدالکریم قُشیری  از عارفان بنامِ سده پنجم هجری بود که در خراسان چشم به جهان گشود. او مقدمات ادب و عربی  را در زادگاهش فرا گرفت و سپس به نیشابور رفت. نیشابور که در آن دوره، از لحاظ فرهنگی و نشر علوم و معارف اسلامی، بسیار پیشرفته بود و فقها و محدثین، مفسران، شاعران، علما و عارفان بسیاری در این شهر، به نشر علوم و ادب و تربیت اخلاقی و تهذیب نفوس مشغول بودند و مجالس درس و بحث و نظر و وعظ، همه روزه دایر بود و مردم همواره در این مجالس حضور می یافتند و دانش می آموختند.

می گویند که قشیری به نیت آموختن علم حساب به نیشابور آمد اما بر اثر یک اتفاق در مجلس عارف بزرگ، ابوعلی دقاق حاضر شد و سخنش در دل وی کارگر افتاد و از خواندن حساب، منصرف شد و قدم در طریق ارادت نهاد. استاد به فراست پی به استعداد و شایستگی قشیری برد و او را به مریدی پذیرفت و وی نیز مدارج کمال را پشت سر نهاد. ابوعلی حسن بن احمد عثمانی که از شاگردان قشیری و خود اهل ادب و عرفان بود، رساله‌ قشیریه را به فارسی برگرداند. از این ترجمه فارسی ۲ نسخه موجود است: یکی نسخه‌ موزه‌ بریتانیا و دیگری نسخه‌ کتابخانه‌ ایاصوفیه استانبول که در کرمان ترجمه شده و مجتبی مینوی نسخه‌ای عکسی از آن را تهیه کرده بود و اکنون در دانشگاه تهران نگهداری می‌شود.

درباره کتاب

نخستین بار در ۱۳۴۵ خورشیدی بدیع الزمان فروزانفر ترجمه‌ فارسی رساله را با مقابله‌ هر ۲ نسخه موجود، تصحیح و منتشر کرد و مقدمه ای نیز برای آن نگاشت. تصحیح دیگری را نیز مهدی محبتی در ۱۳۹۱ خورشیدی انجام داده است که افزون بر مجلدی که تصحیح ترجمه‌ فارسی است، در مجلد دیگری نیز اصل متن عربی را منتشر کرده است. این تصحیح دارای مزیت‌های بسیاری نسبت به تصحیح فروزانفر و در کل فراتر از آن است و دارای نقایصی نیز هست.  

فصل های کتاب

این کتاب، مشتمل بر ۲ فصل و ۵۴ باب است. فصل نخست در بیان عقاید عارفان است در مسایل اصول که از میان آن ها به مسأله توحید و صفات خدای متعال، توجه بیشتری شده است. فصل دوم در بیانِ شرح احوال و نقل اقوال ۸۳ تن از عُرفا و باب دوم از این فصل، شرح اصطلاحات و تعبیرات عارفان است. او در این باب، تعدادی از اصطلاحات صوفیه را شرح و تفسیر می کند و سخنان و حکایات پیران را در آن خصوص برای تکمیل تعریف و توضیح آن می آورد.

ابوالقاسم قشیری در ابواب دیگر این کتاب، مقامات و آداب اخلاق و سنن صوفیه را با نثری شیرین شرح کرده است. بدون استثنا هر بابی با ذکر یک یا دوآیه قرآن و چند حدیث نبوی آغاز می شود و سپس اقوال و حکایات از صحابه و پیران قوم می آید و گاه نیز اشعار دل انگیزی به عنوان شاهد مثال می آید.

نقد کتاب

در رساله قشیریه، مترجمان کمتر به ترجمه تحت الفظی نظر داشته اند، به نظر می رسد، مترجم رساله قشیریه توجهش بیشتر به ترجمه لفظ به لفظ بوده است. مقابله دقیق این ترجمه با متن عربی و تامل در متن مصحح نشان می دهد که در ترجمه فارسی کاستی هایی وجود دارد که در برخی قسمت ها سبب اختلال در بیان موضوع و انتقال مفهوم اصلی رساله قشیریه شده است.

مصحح کتاب به برخی از این کاستی ها اشاره کرده و بخش دیگری از آنها مغفول مانده است. همچنین در تصحیح متن، به سبب موضوع اشکالاتی راه پیدا کرده و موجب شده است که در پاره ای از عبارت های کتاب ابهام به وجود آید. در این مقاله چهار باب توبه، ورع، زهد و خلوت از این منظر مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و کاستی های ترجمه و تصحیح در این چهار باب تبیین شده است.