«تاریخ اقتصادی همدان» نام اثری پژوهشی است که اقتصاد و تجارت همدان را از چشم انداز تاریخی مورد بررسی و واکاوی قرار داده و دریچه‌ای به جنس دانایی از عصر حاضر تا عمق دوران باستان به روی دوستداران این کهن دیار می‌گشاید.

اوضاع اقتصادی و وضعیت تجارت همدان در عصر قاجار تابعی از ۲ متغیر است که هر یک به نوبه خود نقشی مهم در فرایند اقتصادی و تجاری این شهر بر عهده دارند.

عامل اول موقعیت جغرافیایی و استراتژیک همدان است که به خاطر قرار گرفتن در مسیر شاهراه های اصلی حیاتی تجاری همچون ادوار قبل، از موقعیت ممتاز برخوردار بوده؛ در ایران دوره قاجار پنج شاهراه حیاتی و شریان بزرگ تجاری وجود داشت.

عامل دوم نقش همدان در زمینه تولید مواد خام اولیه که با توجه به نیاز روز افزون کشورهای مختلف غربی به ویژه روسیه و انگلستان به این مواد که البته این مسئله ریشه در تغییر مدل بازرگانی ایران داشت که پیش تر به آن اشاره گردید، نقش مهمی در این فرآیند به عهده داشت.

تولید این محصولات گذشته از جنبه صادراتی مصرف داخلی نیز داشت و به هر حال در رونق اقتصادی شهر همدان موثر بود.

به طوری که همدان در این عهد یکی از کانون های مهم تولید مواد خام بود و در وهله اول باید از چرم همدان نام برد که به علت مرغوبیت در سراسر دنیا به چرم روسی معروف بوده است.

حسب گفته جرج ناتانیل کرزن، چرم روسی در واقع همان چرم همدان بوده است که علاوه بر صادرات مصرف داخلی هم داشته و در تولید کفش و چمدان و زین و برگ هم مورد استفاده قرار می گرفته و به سایر شهرها از جمله تهران صادر می شد.

طبق گفته چارلز عیسوی در سال ۱۹۰۹ در همدان ۳۰۰ مغازه کوچک و بزرگ چرم سازی وجود داشته که این رقم در سال ۱۹۱۲ به ۴۰۰ مغازه افزایش یافته است.

محصول دیگر همدان که جنبه صادراتی داشته تریاک بوده که از طریق ترکیه به اروپا صادر می گشته و جالب اینجاست که اکثر کشاورزان در کنار سایر محصولات کشاورزی که تولید می کردند معمولا به کشت خشخاش هم اقدام می کردند و این احتمالا به خاطر قیمت بالای این محصول و صرفه اقتصادی آن بوده که در موقع خشکسالی تا حدودی جبران ضرر و زیان آنها را می کرده است.

خریداران عمده تریاک کشورهای بریتانیا، آمریکا، بلژیک و چین بوند.

همچنین باید از پنبه همدان نام برد که از جمله محصولات صادراتی این شهر بوده که از طریق آستاراخان و بادکوبه به روسیه صادر می شده و نیز ابریشم همدان که از راه تبریز به اروپا می رفته و جالب اینجاست که در صورتحساب عواید همدان در سال ۱۸۸۹- ۱۸۸۸ میلادی ۳۰ مَن ابریشم ذکر شده است.

علاوه بر محصولات خام نام برده برخی کالاهای تولیدی همدان هم به خارج از کشور صادر می شد که از جمله مهمترین این کالاها فرش است که معمولا به اروپا صادر می شده است.

ویژگی بارز فرش همدان به کار بردن کُرک شتر در زمینه آنها به رنگ قهوه ای کمرنگ بوده که جلوه خاصی به آن داده و علاوه بر صادرات مصرف داخلی هم داشته است.

محصولات صنعتی دست ساز همدان مانند ظروف مسی و نقره ای و همچنین زیورآلات قیمتی هم از دیرباز شهرت بین المللی داشته و به سایر نقاط ارسال شده اما در این دوره گزارشی از صادرات آنها به خارج ارائه نشده و ظاهرا مصرف داخلی داشته است.

کرزن اشاره می کند که صنعتگران زیرک همدان علاوه بر طلا و نقره کاری در ساخت سکه های تقلبی هم مهارت فوق العاده دارند که البته این قضیه موید مهارت صنعتگران این خطه در تولید دست سازه های صنعتی است.

امور تجارت و کار بازرگانی در همدان توسط تجار همدانی و بازرگانان خارجی انجام می گرفته که از تجار بومی همدان افرادی همچون حاج نصرالله تاجر همدانی، حاج میرزا عباس تاجر شوشتری، حاج درویش، محمدرضا همدانی، حاج محمدرضا تاجر نراقی، حاج محمدجواد اصفهانی و حاج محمد حسین یزدیاز از همه مشهورترند.

برخی شرکتهای تجاری که در سایر شهرهای ایران نمایندگی داشتند در همدان نیز دارای شعبه بودند؛ تجار و بازرگانان خارجی به ویژه بازرگانان روسی و انگلیسی هم در این زمینه فعال بودند و در مورد فعالیت شرکتهای بازرگانی غربی باید یادآور شد که فعالیتهای اقتصادی سرمایه دران و تجار غربی در ایران دو گونه بود.

آنها ابتدا برای امور تجارت یعنی صدور مواد خام و وارد نمودن کالاهای صنعتی به ایران می آمدند و سپس گروهی از آنها به ویژه برخی از سرمایه داران روسی گذشته از امور بازرگانی به فعالیتهای صنعتی، کشاورزی و سرمایه گذاری در ارتباطات نیز گرایش پیدا کردند.

حال آنکه سرمایه داران انگلیسی فعالیت خود را منحصر به امور تجاری و بانکی محدود کرده و با سرمایه گذاری در صنایع نفت جنوب و تنها در یک رشته صنعتی مشارکت کردند.

ادامه اوضاع و احوال تجاری کهن دیار همدان را می توانید در کتاب «تاریخ اقتصادی همدان» بخوانید.

این کتاب به قلم محمد حسین یزدانی راد چاپ شد که او در این اثر پژوهشی، اقتصاد همدان را از چشم انداز تاریخی واکاوی کرده و پیش از آنکه بر مطالعات تخصصی اقتصادی متکی باشد از دریچه اقتصاد سیاسی به موضوع پرداخته و آنرا با دیدگاه تاریخی درآمیخته است.

«تاریخ اقتصادی همدان» شامل پنج فصل دوران باستان، دوره اسلامی، دوران قاجار، دوره پهلوی و بازار همدان و دارای ۳۰۰ صفحه است.