آدمیان به دلیل وجود حرکت، شعور و اراده خود، همواره نیازمند آزمودن چند و چون مسائل پیش روى خویش هستند و این خود، جان‌مایه تلاش پى‌گیر آدمى در راه فراگیرى هست‌ها و بایسته‌هاى تازه در روند زندگى است.

آئین مسلمانى و آموزه‌هاى آن، داعیه‌دار حرکت، بر پایه فطرت آدمى و هدایت آن در برابر چاله هرزهاى تباهى و بى‌حاصلى است.

دانش‌هایى که در حوزه اسلام بالیده و به دنبال آن فرهنگ و تمدّن دیرپاى اسلامى سامان گرفت و به اوج شکوفایى خود رسید. همه ریشه در آموزه‌ها و یادآورى‌هاى فطرت نهاد این آئین پاک داشت . بزرگى در این‌باره گفته است :

«چون یک یک علوم را نظر کنیم ببینیم: قرآن سبب آن گردید. در آغازِ اسلام، علم مسلمانان فقط فراگرفتن قرآن بود و الفاظ و معانى آن را از اصحاب و تابعین یاد مى‌گرفتند و چون الفاظ آن را کلام خدا مى‌دانستند به حفظ کردن کلمه به کلمه آن مى‌کوشیدند و علم قرائت پدید آمد. آنگاه براى حفظ آن از خطاى در اعراب و بنا و صحّت و اعتلال، صرف و نحو تدوین شده و تدوین این دو علم بى‌تتبّع لغت و قواعد ادبى دیگر میسّر نبود. آنگاه براى دریافتن فصاحت و بلاغت قرآن، علم معانى و بیان پیدا شد. و براى دانستن تفسیر و معانىِ این کتاب کریم به اکثر علوم نیازمند گشتند چون تاریخ، هیئت و کلام و امثال آن تا آیات قرآن را تفسیر کنند و چون قرآن به متابعت رسول و اطاعت او امر فرموده بود، محتاج به ضبط کلام او گشتند و به تدوین احادیث آن حضرت پرداختند و در صدد جمع گفتار او برآمدند و براى آنکه حدیثِ دروغ را از راست تشخیص دهند ناچار گشتند...»

فهرست مطالب
سخنى براى آغاز
آغاز دانستنى‌ها
فصل نخست: علم لغت (دانش واژگان)
غریب‌الحدیث
غریب الشعر
اهمیت شعر
تأثیر شعر در جاهلیت
اسلام و شعر
الف) داورى‌هاى مثبت
ب) داورى‌هاى منفى
نتیجه
سرودن و قرائت شعر در حضور پیامبر صلى‌الله‌علیه‌و‌آله
شاعران و اسلام
راویان شعر
نسبت قرآن و شعر و نظم
الف : آیات موزون افتاده
ب. دیدگاه‌هاى بزرگان در مورد آیات موزون افتاده قرآن
فصل دوم: دانش صَرف
تعریف و واضع دانش صرف
مدوّن دانش صرف
آثار
فصل سوم: دانش اشتقاق
آغاز
نخستین اثر
فصل چهارم: دانش نحو
ابوالاسود
زمینه تاریخى اجتماعى پیدایش نحو
آثار
فصل پنجم: دانش عَروض
آثار
پیشینه شعر
فصل ششم: علم قافیه
تعریف
آثار
فصل هفتم: دانش بلاغت
نخستین اثر
تحدّى و اعتراف
نظم قرآن
معانى و بیان
آثار
حاکمیت و چیرگى زبان قرآن
شاهدها
بهره‌جویى‌هاى ادب از قرآن
الف) مثلهاى جارى
ب) اقتباس
2. در آسمان نظم
ادب علوى
صنعت معمّا
فصل هشتم: خطّ «خوش‌نگارى»
در اسلام
چهره‌ها
1. ابن‌مُقله
2. یاقوت مستعصمى
نخستین آثار
و به نام امامان علیهم‌السلام
نوشته‌ها:
فصل نهم: تجوید (به‌خوانى)
پیدایش دانش تجوید
آغازگر تدوین تجوید
منابع