کتاب انحطاط و ترقی تمدن‌ها از نظر قرآن و منطق دیالکتیک اثر مرتضی مطهری، مجموعه‌ای از یازده جلسه سخنرانى و بحث و انتقاد در انجمن اسلامى پزشکان در باب فلسفه تاریخ، توسط این استاد شهید در سال 1353 است.

سبک بحث در این جلسات که پس از سخنان استاد مطهرى، حضار که از نخبگان بوده‌اند و برخى از آن‌ها مانند مرحوم مهندس بازرگان صاحب‌نظر به شمار مى‌روند نظرات خود را بیان مى‌دارند و استاد شهید با سعه صدر و روى باز به سؤالات آن‌ها پاسخ مى‌دهند، مى‌تواند براى امروز ما درس و الگو باشد. البته سخنان سؤال کنندگان و حضارى که اظهار نظر کرده‌اند، تا حد ممکن خلاصه شده است. همچنین در ضمن بحث گاهى مزاح‌هایى صورت گرفته است که چون مرتبط با موضوع بوده حذف نگردیده است.

در این کتاب به راز حرکت تاریخ و عوامل انحطاط و ترقى تمدن‌ها و سنت بودن و درس بودن تاریخ پرداخته شده و همه این‌ها از نگاه قرآن مورد بررسى و تحقیق قرار گرفته است؛ همچنان که موضوع تکامل تاریخ از نظر منطق دیالکتیک مورد بررسى و نقد واقع شده است. از این نظر این کتاب مى‌تواند براى امروز ما و آینده انقلاب اسلامى مفید و مؤثر باشد.

قرائن نشان مى‌دهد که این جلسات بیش از یازده جلسه بوده که متأسفانه نوار صوتى برخى از آن‌ها در دست نیست و یکى از دلایل تأخیر در انتشار این کتاب نیز امید به دسترسى به آن‌ها بوده است. این کتاب را مى‌توان از سنخ کتاب‌هاى جامعه و تاریخ، فلسفه تاریخ، جامعه و تاریخ در قرآن اثر آن فرزانه شهید دانست، به این نحو که مى‌توانند مکمل یکدیگر واقع شوند.

یکی از نکات مورد اشاره شهید مطهری، شخصیت فرهنگی در مورد انسان است. شهید مطهری در ادامه کتاب هم به عوامل انحطاط اشاره دارد هم به عوامل ترقی. نکته مهم دیگر کتاب شهید مطهری، بحث عدل است و همچنین خدمت به خلق. بحث آخر شهید مطهری در کتاب، بحث دیالکتیک است. وی در پایان به دیدگاه کل‌گرایی توحیدی تأکید کرد و اینکه باید این دیدگاه در مباحث گوناگون چون اخلاق مطرح گردد.

مرتضی مطهری، مشهور به استاد مطهری، نویسنده و متفکر شیعه در قرن 14 و از شاگردان علامه طباطبائی و امام خمینی است. مطهری از موثرترین روحانیان معاصر ایرانی در تفسیر آموزه‌های اسلام مطابق با نیاز روز محسوب می‌شود. او در کلام و فلسفه اسلامی ماهر بود و آثاری در این حوزه دارد. قبل از انقلاب اسلامی، مبارزات فکری مطهری در مقابله با جریانات فکری مارکسیستی در ایران نقش قابل توجهی در رویگردانی جوانان از این تفکرات داشت. مطهری از بنیان‌گذاران حسینیه ارشاد است. روزآمدسازی و تبیین آموزه‌های اسلام و تشیع، از ویژگی‌های فعالیت‌های فکری وی بود. شهید مطهری، آموزه‌های اسلامی را که قبلا در قالب بیاناتی پیچیده ارائه می‌شد، به سبک ویژه خود، به صورت ساده و با زبان روز در اختیار مخاطبان قرار می‌داد. کتاب‌های وی در موضوعات مختلف دینی بارها به زبان‌های گوناگون منتشر شده. استاد مطهری از افراد تاثیرگذار و رهبران فکری انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌رود. او ریاست شورای انقلاب را تا روز شهادت بر عهده داشت.

در بخشی از کتاب انحطاط و ترقى تمدن‌ها از نظر قرآن و منطق دیالکتیک می‌خوانیم:

بعضى این چنین خیال کرده‌اند که منطق دیالکتیک یعنى منطقِ قائل به اصل حرکت و اصل تضاد؛ پس هر تفکرى که براساس این دو اصل بود یعنى قائل به اصل حرکت در طبیعت و در اجتماع بود و هم قائل به اصل تضاد در طبیعت و در اجتماع بود منطق او منطق دیالکتیکى است. اگر این منطق را به همین اجمال و سادگى بخواهیم تعریف کنیم، ما هم حرفى نداریم. ولى منطق دیالکتیک نه در طبیعت به این سادگى است [و نه در جامعه.] اصل حرکت و اصل تضاد را خیلى از سیستم‌هاى فلسفى اعم از مادى و الهى در دنیا قائل بوده‌اند، در صورتى که تفکر این‌ها را به حقیقت نباید تفکر دیالکتیکى نامید. باید ببینیم اصولى علاوه بر این‌ها را که بیشتر مربوط مى‌شود به رابطه اصل حرکت و اصل تضاد و به آن کیفیتى که در رابطه این دو اصل گفته‌اند چه مکتبى قائل است و چه مکتبى قائل نیست و بالخصوص وقتى که این منطق در جامعه مى‌خواهد پیاده بشود قهرا مسائل خاصى مربوط به انسان و جامعه در این منطق مطرح مى‌شود که معلول بینش خاصى است که این مکتب راجع به انسان و جامعه دارد.

پس صرف اینکه کسى در طبیعت یا در جامعه قائل به حرکت و تضاد شد، براى این که بگوییم منطق او منطق دیالکتیکى است کافى نیست؛ همچنان که صرف این که اصل حرکت را در اسلام پیدا کنیم اصل تضاد را هم پیدا کنیم، براى این که بگوییم منطق اسلام هم منطق دیالکتیکى است کافى نیست. ما البته بحث خودمان را چون دنباله بحث‌هاى پیش است، دیگر راجع به طبیعت نمى‌بریم، این منطق را مى‌آوریم در خود جامعه پیاده مى‌کنیم.

فهرست مطالب
مقدمه
مدخل
تذکر مشفقانه
بخش اول: احطاط و ترقی تمدن‌ها از نظر قرآن
راز حرکت تاریخ
ارزش تاریخ
آیا جامعه اصالت دارد یا فرد؟
تفاوت انسان با حیوانات اجتماعى
تشکیلات اجتماعى زندگى امروز انسان
منشأ تحولات تاریخى چیست؟
1. ظهور نوابغ
2. نژاد
3. جغرافیا
4. زور
5. ابزار تولید
نظریه دوَرانى بودن تاریخ
حرکت حلزونى تاریخ
راز اصلى حرکت تاریخ
عوامل انحطاط و ترقى اقوام
پیدایش و زوال تمدن‌ها
تنازع و تعاون در زندگى انسان
راز انحطاط و ترقى اقوام
1. ظلم و عدالت اجتماعى
دو هدف بعثت پیامبران
2. فسق و فجور و تقوا و پاکى
سرگذشت اندلس
فسق و فجور، یک مخدّر عمومى
3. تفرّق و اتحاد
اختلاف خوب
4. امر به معروف و نهى از منکر و ترک آن
فتح و قطع باب رحمات
بُعد الهى تاریخ
پرسش و پاسخ
تاریخ، یکى از منابع معرفت و شناسایى
منابع شناخت از نظر قرآن
1. طبیعت
2. عقل
نظریه دکارت
3. قلب و دل
نظریه لزوم همدوشى عقل و دل
نظریه برگسون
نظر قرآن درباره الهامات قلب و دل
4. آثار فکرى دیگران
5. انسان‌هاى کامل
6. تاریخ
بیانى دیگر از عوامل چهارگانه انحطاط و ترقى امت‌ها
پرسش و پاسخ
تصادفى یا سنت بودن تاریخ و لوازم آن
اگر تاریخ تصادفى باشد درس نیست
آن جا که تاریخ درس نظرى است نه عملى
آن جا که تاریخ درس عملى بدى است
آن جا که تاریخ درس عملى خوبى است
آیات قرآن درباره عوامل انحطاط و ترقى امت‌ها
داستان آقاى راشد
پرسش و پاسخ
نگاهى دیگر به آیات قرآن
آیات سوره انبیاء
ظلم به نفس
عکس‌العمل جهان نسبت به نیک و بد انسان
آیات سوره مؤمنون
مسئله وحى نفسى
پرسش و پاسخ
بخش دوم: بینش دیالکتیکی تاریخ و نقد آن
عناصر اساسى منطق دیالکتیک
1. تاریخ یک جریان مداوم است
2. حرکت معلول تضاد است
3. هر ضدى ضد خود را پرورش مى‌دهد
4. سرّ تکامل
5. تکامل در طبیعت و جامعه، هدفدار نیست
6. تحولات اجتماعى به صورت انفجار است
7. ترتیب مراحل تکامل تاریخ قابل تغییر نیست
8. هر مرحله باید به حد کمال خود برسد
پرسش و پاسخ
اصول دیالکتیک از نظر هگل و مارکسیسم
منطق دیالکتیک
استفاده مارکس از منطق دیالکتیک
اصول دیالکتیک هگل
بیان هگل
اصل تأثیر متقابل اشیاء
ضرورت بالقیاس
اصل تبدل کمّیت به کیفیت
پیاده کردن اصول دیالکتیک در تاریخ
معنى صورت نوعیه
دوره‌هاى زندگى بشر
اشکال در توجیه انتقال از اشتراک اولیه به دوره بعد
رابطه تمدن و عواطف
تضاد عقل و نفس
حدیث نبوى
ملَک و شیطان
منطق راست و چپ در قرآن
انسان، کون جامع
على علیه‌السلام، انسان کامل
اصل حرکت و اصل تضاد در طبیعت و در تاریخ
ماتریالیسم دیالکتیک رنگ تبلیغى دارد
مثال غلط براى تضاد
تضاد منشأ سرعت حرکت است نه حرکت
توضیح اصل تأثیر متقابل
توضیح درباره اصل تبدل کمّیت به کیفیت
بازگشت به بحث
اصل حرکت در طبیعت
اصل تضاد در طبیعت
تفاوت نظریه هگل درباره تکامل با غیر هگل
طبیعت هدفدار است
اصل حرکت و اصل تضاد در تاریخ
یک سؤال
پرسش و پاسخ
دیالکتیک تاریخ و ایرادات وارد بر آن
دیالکتیک طبیعت
دیالکتیک تاریخ
مسئله پیش‌بینى
پیش‌بینى‌هاى غلط مارکسیست‌ها
انتقاد اخلاقى به این نظریه
آیا تکامل تاریخ نتیجه تکامل ابزار تولید بوده؟
آیا هر نهضت اصلاحى از ناحیه طبقه محروم بوده است؟
بسیارى از قیام‌ها براى اجراى قوانین موجود است
انکار نهضت‌هاى مقدس
هر تحول تاریخى لزوما تکاملى نیست
نظریه توین‌بى
پرسش و پاسخ
فهرست آیات قرآن کریم