میرچا الیاده در جلد دوم مجموعه تاریخ اندیشه‌های دینی، با عنوان کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی (2): از گوتمه بودا تا پیروزی مسیحیت، به قواعد دینی، تحول فزاینده، الهیات و فلسفه آن‌ها پرداخته است؛ و این که چگونه بعد از پیامبران و در جریان تحولات تاریخی، اصول دینی نیز دچار تغییرات گاه بنیادی شدند.

مجموعه تاریخ اندیشه‌های دینی (A History of Religious Ideas)، نتیجه ده‌ها سال تحقیق و مطالعه در تجربه دینی نوع انسان از ادیان ابتدایی و ما قبل تاریخ تا ادیان پیشرفته و تاریخی است.

«تاریخ اندیشه‌های دینی» را میراث بزرگ میرچا الیاده و منبعی ضروری برای نسل‌های آینده می‌دانند؛ میراث و منبعی برای تجدید نظر مستمر در رابطه ما با امر مقدس. این اثر سه جلدی، گویای عشق او به دانش و اشراف عمیق او به بعد دینی تاریخ انسان است. کمتر اندیشمندی با این میزان دانش و معرفت، در عرضۀ علم و شناخت خود، چنین سخاوتمند و با وجدان بوده است.

آثار میرچا الیاده (Mircea Eliade) مورخ ادیان، پدیدارشناس دین و رمان‌نویس، به بسیاری از زبان‌های زنده جهان ترجمه شده و از استقبال گسترده‌ای در میان محققان و نیز علاقمندان به پژوهش‌های دینی و اسطوره برخوردار گردیده است. بسیاری از آثار او به زبان فارسی نیز ترجمه شده و شناخته شده‌ترین مورخ و پدیدارشناس دین محسوب می‌شود. الیاده معتقد است که امر مقدس (the sacred) بعدی تقلیل‌ناپذیر از هستی و حیات بشری است و تجربه دینی اساس فرهنگ انسان را تشکیل می‌دهد. به عقیده او تاریخ اندیشه‌های دینی، همان تاریخ روح انسان و فهم انسانی از معنای هستی است. اسطوره، داستان تاریخ مقدس و روایت شیوه‌ای است که قبل از آغاز زمان و فراتر از ساختار‌ها و محدودیت‌های هستی تاریخی واقعیت مستقل خود را داشت.

الیاده در همه آثار خود معتقد است که تجربه دینی استقلال خاص خود را دارد و به هیچ نحوه وجودی دیگری قابل تقلیل نیست. به عقیده او، دین را باید به زبان خاص آن شناخت و نه صرفاً برحسب مقولات جامعه‌شناسی، روان‌شناختی یا دیگر شاخه‌های معرفت بشری.

با این که الیاده در جهان انگلیسی زبان به عنوان محقق و مورخ ادیان شناخته می‌شود اما در اروپای شرقی در مقام داستان‌نویس از شهرت و اعتبار وسیعی برخوردار است. در واقع شهرت جهانی او با انتشار رمانی تقریباً حسب‌ حال‌ گونه به نام مایتریی آغاز شد. آثار ادبی خلاق او از جمله جنگل ممنوع، اوباش‌ها و راز دکتر هونیگ‌برگر معمولاً روایت‌های تخیلی درون‌مایه‌های عمده کشف دوباره اسطوره‌ای فراموش شده است.

بینش عمیق الیاده درباره پدیده‌های دینی از کهن‌ترین ایام تا دوره جدید بهترین راهنما برای شناخت این پدیده‌ها با رویکرد و نگاهی تازه‌تر به این میراث‌های تجربه دینی انسان است. در مجموعه کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی، الیاده به بررسی تاریخ اندیشه دینی از عصر حجر تا آیین‌های سرّی الئوسی، از گوتمه بودا تا پیروزی مسیحیت و از ظهور اسلام تا عصر اصلاحات دینی، می‌پردازد. از مزایای کتاب حاضر بخش «وضعیت حاضر مطالعات دینی» است که در آن جدیدترین آثار، ترجمه‌ها، و تحقیقات معتبر درباره هر یک از ادیان مورد بررسی انتقادی قرار می‌گیرد.

الیاده در سه جلد کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی صرفاً در مقام یک مورخ ادیان، نگرش انسان دین‌ورز را روایت ‌کرده و اینکه دین و تفکرات دینی چگونه شکل گرفته و چگونه با تحولات انسان‌شناختی تغییر کرده است. در جلد اول، از عصر حجر تا اسرار الئوسیس همه‌ ادیان را در دوره اساطیر روایی بررسی می‌کند که شامل کیهان‌آفرینی‌ها و آفرینش انسان و جهان جانوری و گیاهی مبتنی بر الگوهای حیات و شیوه معیشت اوست؛ در جلد دوم، از گوتمه بودا تا پیروزی مسیحیت به قواعد دینی، تحول فزاینده‌ الهیات و فلسفه آن‌ها پرداخته و این‌که چگونه از بعد از پیامبران، در جریان تحولات تاریخی، اصول دینی نیز دچار تغییر و تحولات گاه بنیادی شدند. در جلد سوم، ‌از محمد (ص) تا عصر اصلاح دینی نیز ظهور و خاستگاه دین اسلام، پیامبری محمد (ص) را تشریح کرده و علاوه بر روند تغییرات در حوزه الهیات ادیان رایج یهودیت، هندوئیسم و بودائیسم و مسیحیت تا دوره اصلاح دینی، به ‌الهیات مسلمانان بر پایه شخصیت‌های تأثیرگذاری چون ابن سینا. سهروردی، ابن‌عربی و جلال‌الدین محمد مولوی نیز پرداخته و چشم‌اندازی گشوده که برای محققان بسیار باارزش است.

یادآوری این نکته الزامی است که بررسی نسبتاً مختصر اسلام و الهیات آن به منزله دینی متأخر در فصل 33 کتاب با عنوان محمد (ص) و ظهور اسلام، از نگاه یک مورخ ادیان غیرمسلمان است؛ بنابراین بررسی‌های الیاده از اساطیر و خدایان صحرای عربستان آغاز می‌شود؛‌ این موضوعی مهم است که پیامبر اسلام ابداً چیزی به نام دینی عجیب و بیگانه از خود جعل نکرد که مردم نتوانند آن را بفهمند، بلکه از همان ابتدا و بنابر آیات قرآنی فرمود که آمده تا اخلاق را تمام کند؛‌ به عبارتی اصلاح بدی‌ها و رفتارهای ناپسندی که منجر به عقب افتادگی و رذالت شخصیتی می‌شده است. از این‌ رو شایسته است تا اصالت پژوهش‌های محقق و نویسنده کتاب محترم دانسته شود و آن‌جا که احیاناً مطلبی آمده که براساس مستندات شیعی، غیرقابل قبول است که البته بسیار اندک است، ‌در پانوشت‌ها توضیح داده شده است.

نکته‌ بعدی شایان ذکر، نام و واژه اورشلیم است که نام کهن منطقه‌ای در غرب آسیا و در اساطیر بین‌النهرینی است. برای مسلمانان زمانی این نام معروف شد که پیامبر تغییر قبله را اعلام می‌کند و در گردشی زبان‌شناختی در عربی، بیت مقدس (بیت‌المقدس) می‌شود. وگرنه اورشلیم واژه‌ای سومری است و در زبان عبری تبدیل به جروزالم یا یروزالم و همان دارالسلام به معنای مکان صلح شده است، از این رو این واژه در فصل مربوط به اسلام همان نام عربی بیت‌المقدس مسلمانان را دارد. اما آن‌جا که تاریخ کهن یا تاریخ قرون وسطای اروپا و دین مسیحی مد نظر است، نام اورشلیم معنا و مفهومی اسطوره‌ای، الهیاتی، ‌تاریخی و انسان‌شناختی دارد، درست مانند مکه که همین معنا و مفهوم را برای ادیان ابراهیمی دارد.

میرچا الیاده در این سه جلد کاری بزرگ و جسورانه کرده است؛ او حلقه ناپیدای وحدت دینی را با کمک اطلاعات میدانی و دانش اساطیری که گذشتگان و معاصرانش به میراث گذاشته‌اند، یافته و به زنجیره حیات دینی انسان وصل کرده و اینگونه تا حدی چگونگی و چرایی وجود اساطیر را پاسخ داده است؛ او توانسته بفهمد که چرا انسان در پی این بوده که جهانش معنادار باشد، و در جهان بی‌معنا بقایی ندارد. او تا آن‌جا که ممکن بوده ما را به پاسخ‌ها هدایت کرده است؛ و از همه مهم‌تر، اثری را در دسترس ما گذاشته که با خواندن و درک آن می‌توانیم تفاوت‌های فرهنگی و اخلاقی را در رفتار ایمانی امروزین پیروان ادیان موجود درک کنیم. زیرا با اتمام دوره ‌ادیان روایی، ادیان وارد لایه‌های حکومتی شدند و شکل و شمایلی سازمان‌ یافته پیدا کردند. چنین ویژگی‌هایی خاص تمامی ادیان وحدت‌گرا و توحیدی از زمان آمون هوتپ چهارم، پادشاه مصر، و الگوی نمونه‌ای برای ادیان بعدی بود.

میرچا الیاده اسطوره‌شناس و دین پژوه نامدار رومانیایی که از دانشگاه‌ها و مراکز علمی متعددی دکترای افتخاری دریافت کرده: کالج بوستون، کالج سیل حقوق فیلادلفیا و دانشگاه سوربن و...

در بخشی از کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی (2) می‌خوانیم:

چین باستان حوزه‌ای است که از نظر دینی و فرهنگی براى مورخ فرهنگ و نیز براى مورخ ادیان، از لحاظ تحقیق استثنایی است. براى مثال، کهن‌ترین اسناد و مدارک باستان‌شناختى چینى به هزاره‌هاى ششم و پنجم بازمى‌گردد، و حداقل در برخى موارد می‌توان تداوم فرهنگ‌هاى ماقبل تاریخى و حتى مشخص ساختن سهم آن‌ها را در شکل‌گیرى تمدن باستانى چین را پی‌گیری کرد. زیرا درست همان‌طور که مردم چین ثمره پیوندهاى قومى متعدد و گوناگونند، فرهنگ آن‌ها هم ترکیبى پیچیده و اصیل را تشکیل مى‌دهد که با وجود این می‌توان سهم چند منبع را در آن کشف کرد.

یانگ شائو کهن‌ترین فرهنگ نوسنگى، و برگرفته از نام دهکده‌اى است که در 1921 ظروف سفالین رنگى در آن کشف شد. فرهنگ نوسنگى دوم، که وجه ممیزه آن سفالینه‌هاى سیاه است در 1938 نزدیک لونگ شان کشف شد. اما پس از 1950 بود که در نتیجه حفارى‌هاى متعددى که سى سال ‌طول کشید طبقه‌بندى همه مراحل و خطوط کلى فرهنگ‌هاى نوسنگى چین ممکن گردید. به کمک تاریخ‌گذارى کربن پرتوزا این تاریخ‌گذارى به میزان چشمگیر تغییر یافت. در منطقه پان پو (در ایالات شنسى) کهن‌ترین محل متعلق به فرهنگ یانگ شائو کشف گردید؛ تاریخ‌گذارى کربن پرتوزا به حدود 4115 یا حدود 4365 اشاره مى‌کند.

در هزاره پنجم منطقه به مدت 600 سال اشغال شد. اما پان پو نمایانگر کهن‌ترین مرحله فرهنگ یانگ شائونیست. بنا به گفته پینگ‌ تى‌ هو، نویسنده مطالعات روشمند ماقبل تاریخ چینى، روش کشاورزى که در هزاره ششم به کار گرفته مى‌شد، مانند اهلى کردن برخى حیوانات، سفالگرى، و گدازگری عصر برنز یک کشف محلى بود. اما در اواسط قرن بیستم، توسعه فرهنگ‌هاى نوسنگى و عصر برنز چینى از طریق اشاعه کشاورزى و فلزگری از چندین مرکز در خاور نزدیک روشن گردید. البته این‌جا قرار نیست از کسى جانبدارى کنیم، اما مسلم به نظر مى‌رسد که برخى فنون در چین اختراع شدند یا از بنیاد تغییر یافتند. به همان اندازه نیز احتمال دارد که چین مقارن دوره تاریخى، عناصر فرهنگى بى‌شمار با خاستگاه غربى را که در امتداد سیبرى و استپ‌هاى آسیاى مرکزى پراکنده بودند، دریافت کرد.

فهرست مطالب
پیش گفتار نویسنده
16: ادیان چین باستان
17: آیین برهمنی و هندوئیسم: نخستین فلسفه‏ ها و روش‏‌هاى رستگار
18: بودا و معاصرانش
19: پیام بودا: از وحشت بازگشت ابدى تا سعادت ذات وصف‏ناپذیر
20: دین رومى: از خاستگاه‏‌هاى آن تا تعقیب باکانال‏‌ها (حدود 186)
21: سلت‌‏ها، ژرمن‏‌ها، تراس‏‌ها، و گتاها
22: اورفئوس، فیثاغورس و آخرت‏شناسى جدید
23: تاریخ بودیسم از مهاکاشیاپا تا ناگارجونا، آیین جِین پس از مهاویرا
24: تلفیق هندویى: مهابهاراتا و بهگودگیتا
25: ابتلائات سخت یهودیت: از مکاشفه تا تجلیل تورات
26: تلفیق و خلاقیت در دورة هلنی: وعدة رستگارى
27: تلفیق جدید ایرانى
28: تولد مسیحیت
29: شرک، مسیحیت و معرفت باطنى در دوره امپراتورى
30: افول خدایان
کوته نوشته‌ها
وضعیت حاضر مطالعات: مسائل و پیشرفت کتابشناسی‌های انتقادی
واژه‌نامه
نمایه