کتاب هشت گفتار درباره‌ی موسیقی 5 مجموعه‌ای از سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها و نوشته‌های داریوش صفوت است که به روشن کردن تعریف و تحدید موسیقی اصیل ایرانی می‌پردازد.

پیرو شیوه‌ی سقراط، دکتر صفوت بر این باور بود که اگر بتوان به تعریف حقیقی‌ یک مفهوم پی برد، به حقیقت آن مفهوم پی‌برده‌ خواهد شد. از این رو دقیق و موشکافانه، بر آن بود که دریابد دقیقاً به چه چیز موسیقی اصیل ایرانی گفته می‌شود؟ خودش این‌طور نقل می‌کرد که: «پس از مدت کوتاهی از آشنایی‌ام با عرفان، زمانی که در پاریس بودم، دو اتفاق عمده در موسیقی‌ام افتاد: یکی اینکه به "حال" واقعی موسیقی ایرانی پی بردم و دوم اینکه جای درست پرده‌های ساز برایم مکشوف شدند».

از زمانی که دکتر صفوت بر تعریف مفهوم موسیقی ایرانی همت گماشت، سیری مداوم و پویا در او ایجاد شد، که از آن جهت که سیری کیفی بود، نمود بیرونی‌اش فقط بر کسانی مشهود بود که آشنا، یا به اصطلاح قدما «مَحرم» به اسرار این موسیقی بودند. از این رو، دکتر صفوت تلاش خستگی‌ناپذیری می‌کرد تا این کیفیات را که به اصطلاح خودش «یُدرَک و لا یوصَف» بودند، یعنی درک می‌شدند ولی نمی‌شد آن‌ها را وصف کرد یا برای علاقه‌مندان تشریح کرد.

در سخنرانی‌های داریوش صفوت اغلب بر این موضوع بحث می‌شود که چه اثر و خاصیتی از یک موسیقی باید ساطع شود، و چه کمیت و کیفیتی باید داشته باشد تا بتواند به بهترین نحو روح و جوهر موسیقی اصیل ایرانی را منتقل کند. او این موسیقی را مانند امانتی می‌دانست که نسل در نسل، از گذشتگان باقی مانده به ارث رسیده است، و معتقد بود باید آن را همچنان، از گزند آلودگی‌ها مصون نگاه داشت و پاک و منزه، به نسل‌های بعد منتقل کرد. وی بر جنبه‌ی باطنی موسیقی تاکید داشت، نه ردیف و گوشه و مضراب و تکنیک. بحث بر سر پدیده‌شناسی آن جوهر اصیل بود، که در قالب عناصر موسیقی متجلی می‌شود.

ورای آهنگ و موسیقی، تأکید دکتر صفوت بر موسیقی‌دان بود، زیرا باور داشت که اصالت موسیقی، از موسیقی‌دان است، نه از موسیقی. در نتیجه، محور سخنرانی‌هایش بر این بود که موسیقی‌دان را با فلسفه‌ی موسیقی‌ که همچون ابزاری در دست موسیقی‌دان است‌ آشنا کند، تا موسیقی‌دان بتواند از این ابزار، در راستای شناختن خود، بهترین بهره را ببرد. مانند یک دانشجوی جراحی که چاقوی جراحی را که در دست می‌گیرد، تا با دانش جراحی آمیخته نشود، فایده‌ی خاصی که مدنظر است، از آن حاصل نخواهد شد، و چه بسا که ضرر و زیان هم به بار بیاورد.

در این مجموعه، ابتدا پژوهشی کوتاه در دستگاه ماهور را ملاحظه می‌نمایید و سپس توضیحاتی درباره‌ی ردیف. پس از آن، تا پایان کتاب، با نگرش دکتر صفوت درباره‌ی موسیقی و موسیقی‌دان، از دیدگاه عرفان ایرانی آشنا خواهید شد.

در بخشی از کتاب داریوش صفوت می‌خوانیم:

به هر حال، آزادیِ وزن در موسیقی اصیل ایرانی، طبق اصل دوگانگیِ پدیده‌ها، هم مفید است و هم مضر. یعنی وسیله‌ای است که اگر در دست یک استاد موسیقی قرار گیرد، به او امکان و قدرت می‌دهد که حال خود و شنونده را با تغییرات مناسب در وزن‌ها منعکس نماید، یا در آن تغییر و تحول لازم به وجود آورد. به عنوان مثال، اگر شنونده‌ای غمگین و افسرده باشد، نوازنده می‌تواند در وزنِ یک یا چند گوشه چنان تغییر دهد که در عین حفظ حالت اصلی گوشه‌ها، آن‌ها را به نوایی غم‌انگیز و مناسب با روحیه‌ی شنونده مبدل سازد و از این راه، بین خود و شنونده هماهنگی و همدردی ایجاد کند و رفته‌رفته با ایجاد تغییراتِ «ملایم و نامحسوس» در وزنِ قطعاتی که اجرا می‌کند، توجه او را به سویی دیگر متوجه و حال او را دگرگون سازد و به جای غم، در او حال تعمق و مراقبه، یا مثلاً حال شادی ایجاد کند. داستانی که اغلب به فارابی نسبت می‌دهند، در تائید این مطلب است. داستان چنین است:

فارابی در جلسه‌ای مورد بی‌مهریِ حاکم قرار می‌گیرد و از این رهگذر، جانش در خطر می‌افتد. پس برای نجات خویش فوراً تدبیری می‌اندیشد و ساز به دست می‌گیرد و با اجرای آهنگ‌های نشاط‌انگیز، ابتدا مجلس را به طرب و خنده می‌آورد و از این راه به شنیدن آهنگ‌های خود ترغیب می‌کند. سپس به‌نرمی و ملایمت، یعنی به‌طرزی که محسوس نشود، در آهنگ‌ها چنان تغییری می‌دهد که حضار به حالت غم و اندوه فرو می‌روند و به گریه می‌افتند. دیگر بار، آهنگ را عوض می‌کند، حضار را به خواب فرو می‌برد و خود فرار می‌کند.

آیا این داستان حقیقت دارد؟ جواب این سؤال، به فرض امکان یافتن آن، برای ما مهم نیست. مهم این است که در گذشته، موسیقی را وسیله‌ای روحانی تلقی می‌کرده‌اند، که با کمک آن هر نوع تغییری می‌توان در روح ایجاد کرد.

فهرست مطالب
مقدمه‌ی ناشر
گفتار یکم: توضیحاتی درباره‌ی دستگاه ماهور
مقدمه‌ای درباره‌ی ساختار گام ماهور و فواصل آن
سابقه‌ی تاریخی ماهور
خصوصیات دستگاه ماهور
چند نکته‌ی پایانی
گفتار دوم: گفت‌وگویی درباره‌ی ردیف موسیقی ایرانی
گفتار سوم: فلسفه‌ورزی در عرصه‌ی موسیقی
گفتار چهارم: از موسیقی تا عرفان
گفتار پنجم: درباره‌ی عرفان
مشکل کثرت نوشته‌های عرفانی
عرفان نظری و عملی
رابطه‌ی طولی عرفان با معارف بشری
تعریف عرفان
اصول سه‌گانه‌ی عرفان
روش (متد) کار عرفانی
تأثیر موسیقی بر عرفان
گفتار ششم: جنبه‌های عرفانی موسیقی اصیل ایرانی
مقدمه
موسیقی اصیل امروز ایران
خصوصیات موسیقی اصیل ایرانی
کمال
آزادی
تعادل
نظام داخلی یا «ردیف»
حال
خصوصیات دیگر
نتیجه یا اختتام
گفتار هفتم: معنویت و عرفان در موسیقی ایران (قسمت اول)
مقدمه‌ای کوتاه درباره‌ی معنویت
گفتار هشتم: معنویت و عرفان در موسیقی ایران (قسمت دوم)
مقدمه
ایرادات گرفته‌شده به موسیقی شرقی، به‌خصوص موسیقی ایرانی
غم‌انگیز بودن
تکراری بودن
تک‌صدایی
عمیق نبودن
غیر علمی‌ بودن
فراخ نبودن گستره‌ی موسیقی ایرانی
پرسش و پاسخ