کتاب تئاتر و سینمای آربی اوانسیان از ورای نوشته‌ها، گفتگوها و عکس‌ها - جلد اول

کتاب تئاتر و سینمای آربی اوانسیان از ورای نوشته‌ها، گفتگوها و عکس‌ها - جلد اول، تالیف مجید لشکری، نخستین پژوهش فراگیر ویژه‌ی آربی اُوانسیان است که در ایران به‌ چاپ می‌رسد. این کتاب همچون بخشی از پیشینه‌ی تئاتر و سینمای ایران در تاریکی به‌سر ‌برده است. نو بودن آن نیز از این‌روست که خوانندگان در آن گوشه‌هایی از این پیشینه‌ی تاریک را به‌ روشنی خواهند دید.

جستجو درباره‌ی هنرمندی که کارهایش تأثیری ماندگار بر مخاطبان به‌ جای گذاشته، کاری‌ست دشوار و هر‌اندازه دقیق و مستند پیش برود، بی‌تردید بخشی از حقایق پنهان می‌ماند؛ چنان‌که بخشی از آثار هنریِ گذشته به‌دلیل پراکندگی و عدم ثبت و نگهداری آن‌ها فراموش یا تنها به تصاویر مبهم و خاطره‌هایی دور در حافظه‌های نه‌چندان مطمئن بدل شده‌اند.

در کتاب تئاتر و سینمای آربی اوانسیان از ورای نوشته‌ها، گفتگوها و عکس‌ها (arbi ovanessian through writings conversations and images) می‌خوانیم که دلیل وجودی و امکان یک اثر نمایشی، اعتماد به هسته‌ی نهفته‌ای‌ست که در فرآیند خلاقانه و شرایط صحیحِ تحقق‌ پذیری آن قرار دارد - سرشتی غیر‌ مادی که حتی در غیاب، به زندگی خویش ادامه می‌دهد. اگر بپذیریم میرایی یک اجرای تئاتر، همان پاره‌ای از زمان را در بر می‌گیرد که تأثیر اجرا بر ضمیر مخاطب باقی می‌ماند، آربی اُوانسیان به تعیّنِ پیشینی یا چهارچوبی پیش‌ساخته برای اجراهایش قائل نبوده است. او در پی جوهری از نمایش بوده که نه می‌توان آن‌را بازآفرید و نه تعریف کرد؛ بلکه باید امکان‌های حضورش را دریافت. در بررسی ریشه‌های ‌این‌شیوه‌ی ‌نگاه، هرگونه ‌تأیید یا توصیفی‌ متنافر جلوه ‌می‌کند.

برخلاف ادبیات و سینما که همواره مصداق‌‌های ملموس آن‌ها حضور دارند، تئاتر فاقد این ویژگی‌ و نقد نوشتاریِ آن دشوار است. برای دست‌یابی خواننده به محوری ارزیاب درباره‌ی کارهای آربی اُوانسیان، چه در سینما چه در تئاتر، رویارویی با گفته‌ها و نوشته‌های گرد‌آوری‌شده و سنجش آن‌ها با اسناد تاریخی به‌جامانده، در نظرم روشی مطمئن جلوه کرد. چرا که درستی و نادرستی مفاهیمِ مندرج در مطالب چاپ‌شده، اغلب به‌ دلیل حاشیه‌روی‌های رایج، در ‌هاله‌ای از ابهام قرار گرفته یا در غباری از کینه‌جویی برخی نویسندگان، غرق شده بود.

گویی هرگونه شناخت در روند شرح پیچیدگی‌های نگاه هنرمند به جهان، به‌ عنوان یک نوشتار، بیهوده می‌نماید؛ زیرا این نوشتن همواره غیاب را تشدید می‌کند. اما در نگاهی دیگر، غیاب، شگفت‌ انگیزتر از حضور جلوه می‌کند؛ کنش و واکنش‌های محدود روزمره، هویت متفاوتی به خود می‌گیرند و مفاهیم در آن‌ها گسترده می‌شوند. چندی بعد، از کنار هم قرار گرفتن گفته‌ها بازتابی از گذشته شکل می‌گیرد هنرمند «چهره»‌ای می‌شود برساخته میان سخن دیگران و حجم قابل‌ توجهی از اسناد به‌ جا مانده از گذشته‌های دور یا نزدیک. اکنون با هنرمند و نهادِ کارهای هنری او در زمانی گسسته از زمان حاضر، به‌ مثابه‌ی «دیگری» برخورد خواهد شد.

در کتاب تئاتر و سینمای آربی اوانسیان از ورای نوشته‌ها، گفتگوها و عکس‌ها بیش‌تر با یادها، خاطره‌ها و تداعی‌‌های «در زمانی» سروکار دارید؛ مجموعه‌ای‌ که روشن می‌سازد کارهای هنرمند با چه قراردادهایی پدید آمده‌اند، چه اهمیت و تأثیراتی داشته‌اند و دارند و آیا نقش تازه‌ای بر سینما و تئاتر پیش و پس از انقلاب اسلامی به‌جای گذاشته‌اند؟

کافی‌ست از خود بپرسیم، به‌راستی چرا دقایقی از خاطره‌ها و تجربه‌ها هیچ‌ گاه از ضمیرمان پاک نمی‌شوند بلکه همواره ما را تحت‌تأثیر خویش قرار می‌دهند؟

کتاب تئاتر و سینمای آربی اوانسیان از ورای نوشته‌ها، گفتگوها و عکس‌ها دست‌آورد کاری پیوسته برای گرد‌هم‌ آوردن تکه‌ پاره‌های تئاتر و سینمای ایران است.

مجید لشکری (majid lashkari)، جوان دانش‌ آموخته‌ی دانشگاه سوره، هنگامی‌که سال ‌1381 کار خود را برای نوشتن پایان‌نامه‌اش آغاز کرد هنوز آربی اُوانسیان را به‌ درستی نمی‌شناخت و نمی‌دانست که برای این شناخت چه هزینه‌ای باید بپردازد. بسیار ساده باید بگویم که او برای این شناخت، کمابیش از دوزخ ناآگاهی روزگار ما گذشته است. آن‌ چه ‌که به‌‌ همین سادگی در برابر ماست دسترنج کار دیوانه‌ وار اوست. دیوانه‌ وار از این‌ رو که هنوز نمی‌دانیم با کدام انگیزه‌ی نیرو بخش، این همه سال توانست این‌کار را دنبال کند.

در بخشی از کتاب تئاتر و سینمای آربی اوانسیان از ورای نوشته‌ها، گفتگوها و عکس‌ها می‌خوانیم:

آربی یک‌ بار دیگر به پاریس بازگشت و خیلی ‌زود به‌ عنوان یکی از ارزشمندترین همکاران تمرین‌ها و تجربه‌های ما شد. اُرگاست به‌ عنوان یک مبنای دراماتیک، به پرورش عناصری از افسانه‌های کهن نیاز داشت. آربی بلافاصله نویسنده‌ی بزرگ ارمنی لِوُن شانت و نمایشنامه‌ی زنجیر‌شده‌ی او را معرفی کرد که درون‌ مایه‌ی آن با نمایشنامه‌ی «زندگی رؤیاست» نوشته‌ی کالدرون همگام بود. با شنیدن واژگان ارمنی، شاعر انگلیسی، تد هیوز از آن الهام گرفت؛ چراکه او خود در پی تنظیم زبانی با صداهای واژگان بود که بتواند در ترکیب با زبان یونانی باستان و اوستا، مستقیماً به ناخودآگاه شنونده نفوذ کند.

هنگامی‌ که هدف ما داشت شکل می‌گرفت و می‌شد آن‌را در ویرانه‌های تخت‌ جمشید اجرا کنیم، آشکار شد که نیاز داریم بازیگران ایرانی را نیز در گروهمان -که از فرهنگ‌های گوناگونی تشکیل شده بود- شرکت بدهیم. در نتیجه آربی برای آماده کردن بازیگرانی که می‌شناخت به تهران بازگشت تا وقتی‌که به ایران می‌رسیم بتوانیم همگی باهم کار کنیم.

سرانجام گروه آماده‌ی اجرای اُرگاست شد و چالش اجرایی در تمامی طول شب تا صبح، نخست در ویرانه‌های معبد تخت‌ جمشید و سپس تا دمیدن صبح در "نقش رستم" را به‌ عهده گرفت.

درباره‌ی این دوره بسیار می‌توانم بگویم، اما قصه را باید کوتاه کنم. در جریان انقلاب اسلامی، آربی تصادفاً در برلین بود. او از آن‌ جا به پاریس آمد و تا به ‌امروز ماندگار شده است.

با ادامه‌ی دوستی ما، می‌دیدم آربی چگونه میان تئاتر و سینما، کار نظری و عملی، با حرفه‌ای‌ها و غیر حرفه‌ای‌ها و سطوح بسیار گوناگون اجتماعی و فرهنگی به‌ آسانی حرکت می‌کند؛ در رابطه با میراث ارمنی و ایرانی‌اش که او به‌ واقع یک ایرانیِ راستین است.

تا به امروز دانش او مرا شگفت‌ زده کرده است. او هم مردی شرقی و هم غربی‌ست، با پذیرشی یکسان از جهان‌های پیدا و ناپیدا. با هوشمندی متفاوتی جریان‌های فرهنگی زمانه‌ی ما را مشاهده کرده، اما هرگز اسیر گرایش‌های پراکنده نشده و همواره آزاده باقی مانده است.

انگشت‌های آربی همچنین در خدمت ذهن و احساسش بوده‌اند - او قادر است طراحی کند، بنا کند، کنده‌ کاری کند و اگر لازم شود هر شکلی را به شکلی دیگر تبدیل کند.

فهرست مطالب

چند اشاره برای خواننده
یادداشت مجید لشکری
سرآغاز فرهاد مهندسپور
پیش گفتار پیتر بروک
بخش اول: رویدادنگاری
بخش دوم: گفتگو با بازیگران، همکاران و نوشته‌های آن‌ها
بخش سوم: گفتگو با صاحب‌نظران و نوشته‌های آن‌ها
بخش چهارم: گفتگو با صاحب‌نظران و نوشته‌های آن‌ها
نمایه