کتاب عوامل رافع ضمان در مسئولیت مدنی نوشته‌ی مهدی یوسفی، به بررسی انواع مسئولیت در فقه، ضمان غرور، منابع مسئولیت قهری، اثر فورس ماژور در رفع ضمان و ... می‌پردازد.

ضمان قهری عبارت است از مسئولیت در انجام امری یا جبران زیانی که فردی در اثر عمل خود به دیگران وارد می‌کند و چون این مسئولیت در اثر عمل قضایی بدون قرارداد و به حکم قانون به دست می‌آید، آن را ضمان قهری گویند. قاعد‌ه‌ی کلی در باب ضمان قهری این است که هرگاه شخصی باعث ایراد ضرر به فرد دیگر شود، فردی که خسارت دیده می‌تواند به عامل ورود ضرر مراجعه و جبران خسارت وارده را درخواست نماید.

با این همه، مواردی هست که با ایراد زیان، مسئولیت مدنی حاصل نخواهد شد. مسقطات ضمان مواردی هستند که وارد کنند‌ه‌ی زیان را که ملزوم به جبران خسارت است عفو می‌کنند. گاهی شرط عدم مسئولیت، عامل حادثه‌های ناگهانی و مسائل دیگری نظیر غرور، تقصیر زیان دیده و ... می‌گردد که با وجود شرایطی مانع تحقق یافتن مسئولیت مدنی خواهد شد.

در بخشی از کتاب عوامل رافع ضمان در مسئولیت مدنی (Factors of guaranty removal in civil liability) می‌خوانیم:

امروزه از نظریه ‌ایجاد خطر به مفهوم مطلق آن نمی‌توان به عنوان تنها مبنای مسئولیت مدنی استقبال نمود؛ زیرا اگر قرار باشد هر شخصی را که عملش کاملاً متعارف و بدون تقصیر بوده است مسئول جبران خسارت قلمداد کنیم، سرمایه‌داران از بیم آن‌که دچار مسئولیت‌های پیش‌بینی نشده گردند، از فعالیت باز می‌ایستند و این باعث رکود اقتصاد و صنعت خواهد شد.

به همین جهت، طرفداران نظریه خطر با انکار تقصیر می‌کوشند تا ضابطه‌های دیگری برای جبران خسارت و شناخت شخص مسئول به کار برند. این ضابطه‌ها از قرار ذیل می‌باشد:

1- برخی گفته‌اند فعالیتی سبب ایجاد مسئولیت می‌شود که نامتعارف و غیر عادی باشد. اگر کار در حد عرف باشد مسئولیت ندارد ولو مضر به حال دیگران باشد. اما اگر کار خارج از حد عرفی و معمول باشد مسئولیت‌آور است و به صرف داشتن حق، معافیت عامل زیان حاصل نمی‌گردد.

بر این دیدگاه ‌ایراد شده است که «کار نامتعارف» تعبیر دیگری از بی‌مبالاتی است و بنابراین آنچه پیشنهاد شده در واقع تکرار نظریه تقصیر است.

2‌- بعضی دیگر در صورتی نظریه خطر را مبنای مسئولیت شمرده‌اند که شخص از کاری انتفاع جوید و برای کسب منافع اقدام به ‌ایجاد محیط خطرناک کند. مسئولیت بر این مبنا ناشی از این قاعده است که هر‌ کس منفعت کاری را ببرد ضررش را هم باید تحمل نماید. انتفاع در این دیدگاه به معنای محدودش به کار می‌رود و آن را ویژه موردی دانسته‌اند که شخص به منظور سود جویی، کارخانه یا موسسه انتفاعی تاسیس نماید.

ایراد این نظریه این است که چگونه می‌توان دامنه مسئولیت بی تقصیر را محدود به موردی نمود که یک تاجر اداره و رهبری موسسه انتفاعی را به عهده بگیرد؟ این تبعیض را از لحاظ اجتماعی به آسانی می‌توان توجیه نمود، ولی پاسخگوی منطق حقوقی و لزوم برابری اشخاص در برابر قانون نیست.

3- پاره‌ای از نویسندگان، نظریه خطر را در موردی قابل پذیرفتن می‌دانند که اشیای خطرناک، مانند اتومبیل، استفاده شده باشند.

به اعتقاد نگارنده، این دیدگاه نیز قابل انتقاد است. خطرناک دانستن اشیای مختلف، یک امر نسبی است: یعنی نمی‌توان یک فعالیت یا یک شی خاص را در هر شرایطی و برای هر گونه استفاده‌ای مطلقاً خطرناک قلمداد نمود. حداقل می‌توان گفت: خطرناک بودن یک وسیله با توجه به انتفاعات متفاوت از آن، کم یا زیاد می‌گردد. لذا اگر شخص منتفع از آن وسیله خاص را مطلقاً مسئول بدانیم، این به لحاظ منطق حقوقی قابل توجیه نمی‌باشد.

فهرست مطالب
مقدمه ناشر
فصل اول: تاریخچه و اهمیت مسئولیت مدنی
مبحث اول: تاریخچه مسئولیت مدنی
مبحث دوم: اهمیت مسئولیت مدنی
گفتار نخست: اهمیت عملی
گفتار دوم: اهمیت نظری
فصل دوم: مفاهیم ضمان
مبحث اول: مفهوم لغوی ضمان
مبحث دوم: مفهوم اصطلاحی ضمان
فصل سوم: مفاهیم و انواع مسئولیت
مبحث اول: مفهوم مسئولیت
مبحث دوم: انواع مسئولیت
گفتار نخست: انواع مسئولیت در فقه
گفتار دوم: انواع مسئولیت در حقوق
فصل چهارم: ارکان مسئولیت
مبحث اول: وجود ضرر
مبحث دوم: فعل زیان‌بار
مبحث سوم: رابطه سببیت
فصل پنجم: مبانی مسئولیت
مبحث اول: نظریه تقصیر
مبحث دوم: نظریه ‌ایجاد خطر (مسئولیت بدون تقصیر)
مبحث سوم: نظریه‌های مختلط و واسطه
مبحث چهارم: نظریه تضمین حق
مبحث پنجم: نظریه انتساب اضرار
فصل ششم: منابع مسئولیت مدنی
مبحث اول: منابع مسئولیت مدنی در فقه
گفتار نخست: قاعده لاضرر
گفتار دوم: قاعده اتلاف
گفتار سوم: قاعده تسبیب
گفتار چهارم: ضمان ید
گفتار پنجم: ضمان غرور
مبحث دوم: منابع مسئولیت مدنی در قوانین
گفتار نخست: منابع مسئولیت قراردادی
گفتار دوم: منابع مسئولیت قهری
بند یکم: قانون مدنی
الف‌- غصب
ب‌- اتلاف
ج - تسبیب
د‌- استیفا
بند دوم: قوانین دیگر
نتیجه:
بخش دوم: عوامل معافیت از مسئولیت مدنی
پیشگفتار بخش دوم
فصل اول: قاعده احسان
مبحث اول: مفاد قاعده
مبحث دوم: ادله حجیت قاعده
اول: کتاب
دوم: سنت
سوم: عقل
چهارم: اجماع
مبحث سوم: قلمرو قاعده
مبحث چهارم: نقش قصد و واقعیت
مبحث پنجم: اقدام انسان دوستانه عمومی
فصل دوم: قاعده اذن
مبحث اول: تعریف اذن و ماهیت آن
مبحث دوم: اقسام اذن
مبحث سوم: اثر اذن
مبحث چهارم: اذن بیمار به پزشک
مبحث پنجم: تفاوت اذن واجاره
فصل سوم: قاعده استیمان
مبحث اول: تعریف استیمان (معنای لغوی و اصطلاحی)
مبحث دوم: مبانی و منابع فقهی قاعده
1- روایات
2- عدم تغریر
3- انتفاء سبب
4- امین محسن است
5- نفی عسر و حرج
6- لاضرر
7- اذن مقید به عدم ضمان
8- بنای عقلاء
9- اجماع
مبحث سوم: اقسام امانت
تقسیم اول
1- امانت مالکانه
2- امانت شرعیه
تقسیم دوم
تقسیم سوم
مبحث چهارم: امین و اقسام آن
مبحث پنجم: اشتراط ضمان بر امین
1- روایات
2- اطلاق ادله شروط
3- تنقیح مناط
4- اصل حاکمیت اراده
فصل چهارم: قاعده اقدام
مبحث اول: مفاد قاعده
مبحث دوم: ادله حجیت قاعده
1- روایات
2- بنای عقلا
3 - اجماع
مبحث سوم: موارد تطبیق قاعده اقدام
گفتار نخست: موارد استناد حقوقدانان به قاعده اقدام
بند یکم: ماده 306 قانون مدنی
بند دوم: ماده 1215 قانون مدنی
گفتار دوم: موارد استناد فقها به قاعده اقدام
بند یکم: در بیع فضولی
بند دوم: در ادای دین
مبحث چهارم: کاهلی در احتراز از خطر
فصل پنجم: قاعده تحذیر
مبحث اول: سیر قاعده در کلام فقها
مبحث دوم: منابع فقهی قاعده
1- شهرت
2- قاعده تسبیب
3- بنای عقلاء
4- روایت
بررسی فقهی روایت
1- سند روایت
2- واژه‌های حدیث
3- نحوه استدلال و استنتاج فقهی
مبحث سوم: شرایط لازم برای رفع مسئولیت
ضرورت اعلام خطر
2- تقدم هشدار بر حادثه
3- تناسب هشدار با نوع خطر
4- وصول هشدار به خسارت دیده
5- امکان فرار برای خسارت دیده
6- فقدان عمد در ایراد ضرر
مبحث چهارم: قاعده تحذیر در قوانین مدون
فصل ششم: دفاع مشروع
مبحث اول: مفهوم و موضوع دفاع مشروع
گفتار نخست: مفهوم دفاع مشروع
گفتار دوم: موضوع دفاع مشروع
1- تعرض به نفس
2- تعرض به عرض
3- تعرض به ناموس
4- تعرض به مال
5- تعرض به آزادی تن
مبحث دوم: ادله و مبانی دفاع مشروع
گفتار نخست: ادله دفاع مشروع
1- روایات
2‌- دلیل عقلی
گفتار دوم: مبانی دفاع مشروع
مبحث سوم: شرایط تحقق دفاع مشروط
گفتار نخست: شروط تجاوز
1- تجاوز فعلی یا خطر قریب الوقوع
2- تجاوز غیر قانونی و نامشروع
گفتار دوم: شروط دفاع
1- دفاع باید ضرورت داشته باشد
2- دفاع باید متناسب با تجاوز باشد
فصل هفتم: شرط عدم مسئولیت
مبحث اول: مفاد، فواید و معایب این شرط
گفتار نخست: مفاد شرط عدم مسئولیت
گفتار دوم: فواید و معایب
مبحث دوم: نفوذ حقوقی شرط
مبحث سوم: شروط نامشروع
گفتار نخست: خسارت وارده به شخص
گفتار دوم: تقصیر عمدی و در حکم عمد
مبحث چهارم: قلمرو آثار شرط
گفتار نخست: اثر شرط نسبت به دو طرف
گفتار دوم: اثر شرط نسبت به وارثان
فصل هشتم: موانع انتساب مسئولیت به شخص
مبحث اول: حکم قانون و امر آمر قانونی
گفتار نخست: حکم قانون
گفتار دوم: امر آمر قانونی
مبحث دوم: اجبار (اکراه)
مبحث سوم: غرور؛ تدلیس
مبحث چهارم: اسباب خارجی
گفتار نخست: فورس ماژور
بند یکم: تعریف و شرایط
بند دوم: اثر فورس ماژور در رفع ضمان
فرض اول: قوه قاهره به عنوان سبب منحصر
فرض دوم: قوه قاهره به عنوان یکی از اسباب
گفتار دوم: فعل شخص ثالث
بند یکم: تقصیر ثالث به عنوان سبب منحصر
بند دوم: تقصیر ثالث به عنوان یکی از اسباب
گفتار سوم: تقصیر زیان دیده
بند یکم: تقصیر متضرر در حکم فورس ماژور
بند دوم: تقصیر متضرر در غیر حکم فورس ماژور
پیشنهادات
نتیجه
کتابنامه
اول - کتب
الف - به زبان فارسی
ب- به زبان عربی
دوم – فرهنگ‌ها، جوامع و تفاسیر
سوم - مقالات
چهارم - قوانین