میان افراد شاخص و نخبگان سال‌های انقلاب و دفاع مقدس، شخصیت حسن باقری به‌عنوان یکی از برجسته ترین این افراد مطرح بوده است. وی در ۲۴ سالگی وارد عرصه جنگ شد و تنها ظرف مدت ۲ سال توانست به استراتژیست بزرگ جنگ تبدیل شود و واحد اطلاعات رزمی در سپاه و جنگ را پایه‌گذاری کند. توانمندی وی تا جایی بود که به او لقب نابغه دفاع را دادند.

زندگی نامه

او در ۲۵ اسفند ۱۳۳۴ خورشیدی در بیمارستان مادران تهران به دنیا آمد. هیچکس امیدی به زنده ماندن کودک نارس خانواده نداشت. ۷ ماهه به دنیا آمد. مادرش با شغل خیاطی و پدرش با کارگری در یک خانه استیجاری به تربیت و پرورش این نوزاد پرداختند. نامش را به احترام امام حسین(ع)، غلامحسین نهادند. بعد از ابتلا به چندین بیماری خطرناک از جمله دیفتری و سیاه سرفه از دام این بیماری ها نجات یافت و دوران پر مخاطره ای را پشت سر گذاشت.

در ۲ سالگی همراه خانواده اش راهی زیارت امام حسین (ع) شد. او در کودکی به خواندن نماز و انجام فرایض دینی علاقه شدیدی داشت. یکی دیگر از ویژگی های بارز او در کودکی، نظم بود که حرف نخست را در زندگانی اش می زد. اخلاق نیکوی وی باعث شده بود، هم سن و سالانش احساس کنند که با فردی بزرگتر از خود سر و کار دارند.

 حسن باقری در دوران کودکی

وی تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در تهران گذراند و بعد وارد دانشگاه ارومیه شد. حسن باقری پس از سه ترم از دانشگاه اخراج شد و به خدمت سربازی رفت. در همین دوران و با اوج‌گیری مبارزات مردمی علیه رژیم شاهنشاهی، با فرمان امام خمینی(ره) از سربازی فرار کرد و به صف مبارزان علیه رژیم پیوست و در تصرف کلانتری ۱۴ و پادگان عشرت‌آباد در تهران نقش مؤثری داشت.

فعالیت های دینی و سیاسی اش را از دوره دبیرستان شروع کرد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تصمیم به تحصیل در رشته علوم انسانی گرفت و بعد از ۲ هفته مطالعه در رشته حقوق قضایی دانشگاه تهران قبول شد.

در کنار تحصیل، کار در روزنامه جمهوری اسلامی را شروع کرد و بعد از یکسال در ۱۳۵۹ خورشیدی وارد اطلاعات سپاه شد. برای او نام مستعار حسن باقری را انتخاب کردند. وظیفه او شناسایی گروهک ها بود.

زمانی که رژیم بعثی عراق به ایران حمله کردند، حسن مبارزه در جبهه فرهنگی و سیاسی را رها کرد و وارد جبهه ها شد. پس از مدتی با بروز لیاقت و خصوصیات منحصر به فرد خود در ردیف فرماندهان سپاه قرار گرفت.

حسن باقری در دی ۱۳۵۹ خورشیدی مسوول یکی از معاونت های ستاد عملیات جنوب  شد. در عملیات امام مهدی (عج)، الله اکبر، فتح و دهلاویه نقش به سزایی ایفا کرد. همچنین در عملیات ثامن الائمه، نیروهای ایرانی را محورهای دارخوین و جاده ماهشهر هدایت می کرد.

در عملیات طریق القدس از طرف سپاه به عنوان فرمانده لشگر نصر و در عملیات آزادسازی خرمشهر فرمانده قرارگاه مشترک عملیاتی انتخاب شد. او در تصرف شلمچه و خرمشهر فعال ترین و سخت ترین وظایف را عهده دار بود. آخرین مسوولیتی که به وی واگذار شد، جانشین فرماندهی یگان زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بود.

سرانجام در ۹ بهمن ۱۳۶۱ خورشیدی هنگامی که دوستان حسن برای دیدار امام به تهران آمده بودند، او و چند تن دیگر برای شناسایی محور عملیاتی والفجر در فکه و چزابه به منطقه رفتند و در این شناسایی به شهادت رسیدند. محل دفن وی، قطعه ۲۴ گلزار شهدای بهشت زهرا است.

فعالیت های اجرایی در زمان جنگ

ورود حسن باقری به عرصه خبر و فعالیت در روزنامه جمهوری اسلامی موجب شد تا اطلاع دقیقی از اوضاع کشور در عرصه‌های مختلف به دست‌ آورد. در این زمان گروهک‌های ضدانقلاب با اقدامات تروریستی سعی در برهم زدن امنیت کشور داشتند. روزنامه جمهوری اسلامی ارگان رسمی حزب جمهوری اسلامی بود و حسن باقری می‌دانست اعضای این حزب ارتباط نزدیکی با سپاه دارند.

از طرفی دیگر در همین زمان محسن رضایی با تحویل گرفتن سه اتاق در ساختمان پیشین اداره پنجم ساواک در حال تشکیل اطلاعات سپاه بود و به‌دنبال نیرو می‌گشت. روزی آیت‌الله خامنه‌ای با محسن رضایی تماس می‌گیرند و جوانی را برای همکاری با اطلاعات سپاه به او معرفی می‌کنند. این جوان همان حسن باقری است. پس از آنکه محسن رضایی با حسن باقری صحبت می‌کند در او استعدادی عجیب می‌بیند، از همین رو با همکاری در اطلاعات سپاه موافقت می‌کند و نام حسن باقری را برای او برمی‌گزیند و از همین جاست که نام غلامحسین افشردی به حسن باقری تغییر می‌کند.

 شهید حسن باقری در کنار محسن رضایی و دیگر همرزمان حاضر در تصویر شهید کاظمی، خرازی و سردار رحیم صفوی

فعالیت حسن باقری در اطلاعات سپاه ادامه دارد تا اینکه جنگ به طور رسمی آغاز می‌شود. با شروع جنگ تحمیلی در یکم مهر ۱۳۵۹خورشیدی راهی جبهه‌های جنوب در خوزستان شد. در آن زمان هنوز اطلاع دقیقی از حد پیشروی نیروهای بعثی وجود نداشت. حسن با دستور محسن رضایی به مسوولیت اطلاعات ستاد عملیات جنوب منصوب می‌شود و از همان آغاز به جمع‌آوری اطلاعات و شناسایی از تمامی مناطق جبهه جنوب اقدام می کند. این اقدام حسن در اصل آغاز تأسیس واحد اطلاعات رزمی در سپاه بود.

رفته رفته حسن باقری با کسب اطلاعات از مناطق مختلف جبهه جنوب، کار بازجویی از اسرای عراقی و شناخت تجهیزات دشمن را در دستور کار خود قرار می‌دهد. اطلاعاتی که حسن در همان ابتدای امر به فرماندهان ارایه می‌کند، موجب می‌شود تا اعتمادها به او جلب شود. حالا دیگر وقتش رسیده بود که اطلاعات حسن باقری در صحنه عملیات هم به‌کارگیری شود.

اما در ابتدای جنگ فرماندهی کل قوا به‌عهده بنی‌صدر بود و او اجازه ابتکار عمل را به نیروهای حاضر در جبهه ها نمی‌داد. در جلسه‌ای که با حضور بنی‌صدر و آیت‌الله خامنه‌ای که در آن زمان نماینده امام در شورای عالی دفاع بودند در اتاق جنگ لشکر ۹۲ زرهی اهواز برگزار می‌شود، حسن باقری هم بر پایه اطلاعاتی که به دست آورده بود، تحلیلی جامع از وضعیت دشمن در آن زمان ارایه می‌دهد که موجب حیرت بنی‌صدر و دلگرمی نماینده امام در شورای عالی دفاع می‌شود. با برکناری بنی‌صدر از فرماندهی کل قوا، راه برای کارکردن نیروهای انقلاب باز می‌شود. نخستین عملیاتی‌ که اجرا می‌شود، بر پایه اطلاعات به دست آمده به وسیله حسن باقری انجام می‌شود و موجب تقویت روحیه رزمندگان ایرانی و تجربه شیوه‌های جدیدی از نبرد با بعثیها می‌شود.

 شهید حسن باقری، شهید احمد کاظمی و محسن رضایی به همراه همرزمان در کنار حضرت امام (ره)

شهید باقری در ادامه فعالیت خود با استفاده از همه‌ امکانات به جمع‌آوری اطلاعات، نقشه‌ها و کالک‌های عملیاتی و شناسایی دقیق محورهای عملیات پرداخت و این اسناد را به گزارش‌های سازمان‌یافته تبدیل کرد و در قرارگاه کربلا با اطلاعات کامل و جامعی از موقعیت دشمن، به‌همراه عناصر اطلاعاتی، به تحلیل و ارزیابی دشمن پرداخت و نقشه‌های دقیق مناطق عملیاتی را تهیه کرد. فعالیت‌های او در این زمینه با سازماندهی عناصر اطلاعاتی و برگزاری آموزش مختصری برای آن‌ها به تقویت واحد اطلاعات‌ عملیات در ستاد عملیات جنوب منجر شد.

دانشجوی ۲۴ ساله‌ رشته‌ حقوقی قضایی دانشگاه تهران با شناخت عمیق از دشمن و چیرگی بر منطقه‌ جغرافیایی جنگ و تغییرات حاصل از آن علاوه بر طراحی و اجرای عملیات‌های مهم، در شکل‌گیری سازمان رزم، برآورد اطلاعات و تهیه‌ طرح عملیات، کادرسازی و تربیت فرماندهان تأثیرگذار و کارآمد نقشی اساسی ایفا کرد. چندان که خود نیز در این خصوص چنین نگاشته است: این جنگ فرصت‌های طلایی بسیاری را جهت رشد استعدادها به ما داده است. نیروهای ما با توجه به بعد انقلابی‌ای که دارند و چشم‌وگوش بسته تابع قانون‌های ازخارج‌آمده نیستند، می‌توانند از قالب‌های پیش‌ساخته خارج شوند و با فکر سازنده‌ خویش، روش‌هایی را ابداع کنند که دشمن نخواهد توانست به‌سادگی به دفاع در مقابل آن‌ها برخیزد.

پس از پایان هر عملیات، طراحی و شناسایی برای عملیات دیگری آغاز می‌شد و کار حسن باقری تمامی نداشت. حالا حسن باید کاری بزرگتر از پیش انجام می‌داد. عملیات بزرگی که فتح المبین نام گرفت. در این عملیات ۴ قرارگاه برای اجرای عملیات پیش‌بینی شده‌ بود که حسن باقری فرماندهی قرارگاه نصر را به‌عهده داشت. این انتخاب به‌دلیل حساسیت بالای منطقه عملیاتی بود. در این عملیات حسن باقری توانست با هدایت صحیح یگان‌های تحت امرش و با ابتکاراتی که آنها از خود نشان دادند در همان مرحله نخست عملیات، به تمام اهداف از پیش تعیین‌شده دست پیدا کند و در مرحله دوم هم با تصرف ارتفاعات رادار نقش بزرگی در پیروزی این عملیات بازی کرد.

 انشالله تصرف جاده آسفالته خرمشهر قطعی است. این حرف را شهید حسن باقری در حالی می‌زد که هنوز یگان‌ها وارد منطقه نشده بودند و فقط کار شناسایی انجام شده بود و تا عملیات هم فاصله داشتیم.

پس از این عملیات محسن رضایی فرمانده وقت سپاه به حسن باقری دستور داد تا تمام کارهای خود را تعطیل و شناسایی منطقه عملیاتی بیت المقدس را آغاز کند. شاید بتوان این عملیات را که در نتیجه آن خرمشهر آزاد شد، سخت‌ترین عملیات دوران زندگی حسن باقری دانست. در این عملیات نیز حسن باقری فرماندهی قرارگاه نصر را به‌عهده داشت و باز هم سخت‌ترین منطقه عملیاتی به این فرمانده جوان سپرده شده بود. حساسیت منطقه قرارگاه نصر از آن جهت بود که نیروهای حسن باقری می‌بایست از ۲ جهت با دشمن می‌جنگیدند. در روز دوم عملیات، نیروهای تیپ ۷ ولی‌عصر(عج) موفق نمی‌شوند، پیشروی خود را کامل کنند و میان آنها و نیروهای تیپ ۲۷ محمد رسول‌الله(ص) فاصله می‌افتد و نیروهای تیپ ۲۷ مجبور می‌شوند از ۳ طرف با دشمن بجنگند. جبهه قرارگاه نصر شرایط سختی پیدا می‌کند و تمامی فرماندهان این جبهه را از دست‌رفته می‌پنداشتند. اما حسن باقری آدمی نبود که به این زودی‌ها تسلیم شود. سرانجام بر اثر هدایت و فرماندهی حسن باقری و ایستادگی نیروهای تیپ ۲۷، نیروهای دشمن در خرمشهر محاصره می‌شوند و خرمشهر آزاد می‌شود.

پس از آزادسازی خرمشهر، حسن باقری به قرارگاه کربلا می‌رود. در این دوران هم نقش بارزی در طراحی و هدایت عملیات‌های مسلم‌بن عقیل و محرم ایفا می‌کند.

حسن باقری از نگاه دیگران

محسن رضایی فرمانده پیشین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که مدت ها با حسن باقری همرزم بود، درباره او می گوید: شهید باقری اسوه حماسه و شجاعت و استعداد فوق‌العاده بود. ایشان از یک روحیه سلحشوری و حماسی بسیار عظیمی برخوردار بود. در خطوط مقدم همیشه حاضر بود.

رحیم صفوی از دیگر فرماندهان سپاه از نخستین دیدار رهبر انقلاب با شهید باقری و به نقل از مقام معظم رهبری این طور روایت می کند: تا شما اشاره کردی که حسن پاشو برو، من دیدم یک جوان لاغر اندام پاشد، بدون اینکه سر و ریشی و محاسنی داشته باشد (البته ته ریش کمی داشت). من دلم ناگهان ریخت. گفتم: حالا این بنی صدر و اینها نشسته‌اند این جوان چه می‌خواهد بگوید؟ تا آمد پای تابلو، آنتن را گرفت و شروع کرد، وضعیت دشمن را منطقه به منطقه تشریح کردن که: دشمن اینجا چند تانک دارد، اینجا چه تیپ و لشکری مستقر است، آنجا خاکریز زدند، اینجا میدان مین و آنجا سیم خاردار ایجاد کرده‌اند. هر چه زمان می‌گذشت، قلبم روشن‌تر و چهره‌ام بازتر می‌شد، مثل یک روحانی که مثلاً وقتی پسرش می‌خواهد منبر برود و نگران است که آیا می‌تواند از عهده این منبر برآید یا نه. من چنین حالی داشتم اما هر چه بیشتر صحبت می‌کرد من قیافه‌ام بازتر می‌شد. او در آن جلسه چنان گزارش دقیق، مصور و خوبی ارایه داد که همه حضار حتی خود بنی صدر به شگفت درآمد که این جوان این اطلاعات جالب را از کجا آورده‌است.

 سرلشکر محمد حسین باقری برادر کوچکتر حسن باقری؛ رییس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران

سردار غلامعلی رشید فرمانده وقت قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیاء در بخشی از آثار منتشر نشده، درباره حسن باقری گفته است: من امروز این اعتراف سنگین را اینجا می‌خواهم بکنم که سازمان رزم فعلی سپاه، همین سازمانی که الان در اختیار سپاه است و در وضعیت تهدید در رویارویی دشمنان باید مبارزه بکند، مدیون و مرهون تلاش‌های شخص حسن باقری است.

 سردار شهید حسن باقری، سردار محسن انصاری و سردار غلامعلی رشید در جبهه میمک؛ اردیبهشت ۱۳۶۰

آثار منتشر شده درباره حسن باقری

بیش از ۲۰ اثر تصویری و مکتوب در رثای قهرمانی ها و توانایی های شهید حسن باقری به چاپ رسیده است که در این میان، مجموعه تلویزیونی آخرین روزهای زمستان که در قالب یک مینی سریال در ۱۳۹۱ خورشیدی ساخته و در همان سال در شبکه یک سیما پخش شد از تاثیرگذاری خاصی برخوردار است. محمد حسین مهدویان نویسنده و کارگردان این اثر درباره تاثیرگذاری آن برمخاطب عام می گوید: پدری تعریف می‌کرد، پسرش پس از مستند آخرین روزهای زمستان، عکس‌های خواننده‌های راک را از دیوار اتاقش کنده بود و یک عکس تمام‌قد از حسن باقری پیدا کرده بود و زیرش هم نوشته بود، «عشق من، سلطان حسن باقری.

 مهدی زمین پرداز بازیگر نقش حسن باقری در مجموعه تلویزیونی آخرین روزهای زمستان