آبان ماه سال گذشته، امکان دیدار با امام در فرانسه فراهم شده بود و دوستان مختلف برای دیدار با ایشان به پاریس می‌رفتند. یکی از مسایلی که ایشان (امام) با دوستان مطرح می‌کردند این بود که چه کسانی هستند که می‌توانند در سازماندهی نیروهای عظیم بسیج شده مردم ایران سهیم باشند؟ نقشی داشته باشند و چه افرادی هستند که می‌توانند پس از موفقیت در اداره جامعه مسوولیتی به عهده بگیرند؟... تاکید امام به این دلیل بود که آن موقع تبلیغات داخلی و خارجی رژیم اینگونه بود که اگر این رژیم برود در ایران خلاء به وجود می‌آید و آنها روی این مساله خیلی تکیه می‌کردند ... بر این اساس بود که در این مذاکره روی بخش دوم تکیه کردیم و ایشان (امام) با آشنایی ­های قبلی که داشتند، یک گروه پنج نفری از روحانیت را معین کردند؛ اینها بخشی از گفته های آیت الله سیدمحمد بهشتی است که در پنجم اسفند ۱۳۵۸ خورشیدی در خصوص چگونگی تشکیل شورای انقلاب بیان می دارد.

ملاقات با امام خمینی(ره)

شروع  سال۱۳۵۷ خورشیدی همزمان با اوجگیری اعتصاب ها و راهپیمایی ها علیه رژیم پهلوی مبنی بر تغییر نظام سیاسی کشور شد در این برهه عده ای از رهبران مذهبی به این اندیشه افتادند که شورایی برای سازماندهی نیروهای انقلابی تشکیل دهند. به همین دلیل هم آیت الله مرتضی مطهری برای دیدار با امام خمینی(ره) به پاریس سفر کرد. عزت‌الله سحابی درباره تشکیل شورای انقلاب، به نقش شهید مطهری اشاره می‌کند و می گوید: شورای انقلاب‌ پیشنهادی‌ بود که‌ خود آقای‌ مطهری‌ برای‌ من‌ تعریف‌ کرد. امام‌ خمینی‌(ره) هم‌ با این‌ قضیه‌ موافقت‌ کردند. بنابراین دیدار آیت الله مطهری منتهی به پیام تاریخی امام(ره) برای تشکیل شورای انقلاب شد.

پیام امام خمینی(ره)

همزمان با اوجگیری نهضت اسلامی و در ۲۲ دی ۱۳۵۷ امام(ره) در پیامی خطاب به ملت قهرمان و شریف ایران نوشت: به موجب حق شرعی و بر اساس رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به این جانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام شورای انقلاب اسلامی مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق موقتاً تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد. اعضای این شورا در اولین فرصت مناسب معرفی خواهند شد. این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است؛ از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد. دولت موقت در اولین فرصت که مناسب و صلاح دانسته شود به ملت معرفی و شروع به کار خواهد نمود.

صدور این پیام، ۲۲ دی را به نقطه عطفی از برای نهضت اسلامی تبدیل کرد. به این صورت که تا پیش از آن، نیروهای انقلاب نمی دانستند، انتقال قدرت چگونه صورت می گیرد. همچنین برخی فرصت طلبان تصور می کردند از حیث تشکیل حکومت و سازماندهی و اداره امور نارسایی هایی وجود دارد و درصدد بر آمده بودند که طرح و نقشه ارایه کرده و خود عهده دار این مرحله باشند، حتی دسته هایی تنها به همین منظور اعلام موجودیت کردند. بنابراین برای نخستین بار بود که به طور رسمی از طرف امام خمینی(ره)، تشکیلات و برنامه های آینده حکومت اسلامی اعلام می شد.

اعضای شورای انقلاب

اعضای شورای انقلاب شامل آیت الله مطهری، آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی، آیت الله عبدالکریم موسوی اردبیلی، محمدجواد باهنر و آیت الله سیدمحمد بهشتی مسوولیت داشتند تا افراد واجد شرایط را شناسایی و به امام خمینی(ره) معرفی کنند. به این صورت و بنابر گفته آیت الله هاشمی رفسنجانی در جلسات ابتدایی تصمیم بر این شد که حتی‌الامکان ترکیب شورا از اعضای روحانی و غیرروحانی به نسبت مساوی و نزدیک به هم باشد. بنابراین به گفته آیت الله بهشتی علاوه بر پنج نفر قبلی آقایان مهدوی‌کنی و مرحوم آیت‌الله طالقانی و آقای خامنه‌ای به اعضاء روحانی شورا اضافه شدند و شورا هشت نفر عضو روحانی پیدا کرد و چند نفر عضو غیرروحانی که آقایان مهندس بازرگان، دکتر سحابی، مهندس کتیرایی و آقای احمد صدر حاج سید جوادی اولین چهار نفر غیرروحانی بودند که به این گروه اضافه شدند و به تدریج افراد دیگری اضافه شدند و دولت انقلاب تشکیل شد.

عباس شیبانی از یاران قدیمی و مبارز انقلاب اسلامی نیز در خصوص دیگر اعضا می گوید: چون بنی‌صدر و قطب‌زاده همراه امام (ره) از پاریس آمده بودند، در شورای انقلاب گفته شد که آنها عضو شورای انقلاب باشند و خیلی انتخاب آنها مطرح نبود؛ چون از اول با امام (ره) آمده بودند به عنوان عضو شورای انقلاب محسوب می‌شدند. بعداً بعضی افراد دیگری مثل مهندس موسوی، احمد جلالی و دکتر پیمان برای کامل‌تر شدن و حضور افراد و افکار جدید در شورای انقلاب مطرح شدند، آن ۲ نفر از اول بودند. البته به دلیل این که بنی‌صدر برای سخنرانی این طرف و آن طرف می‌رفت و قطب‌زاده هم مدتی در وزارت خارجه و صدا و سیما بود، این ۲ کمتر در جلسات شورای انقلاب حاضر می‌شدند.

جلسه ها و ریاست شورا

تشکیل شورای انقلاب نخستین اقدام عملی در جهت اداره کشور بود و زمینه انتقال حکومت از سلطنت به جمهوری اسلامی را فراهم کرد. سه هدف ساماندهی انقلاب، وارد آوردن آخرین ضربه ها به پیکر نیمه جان رژیم پهلوی و کمک به اداره کشور پس از پیروزی را می توان از اصلی ترین و کلی ترین اهداف تأسیس شورای انقلاب دانست. در راستای تحقق بخشیدن به این اهداف، اعضای شورا همواره با امام(ره) در ارتباط بوده و دستورات و راهنمایی های لازم را از ایشان اخذ می کردند. باهنر در یک کنفرانس، کار اصلی شورای انقلاب را به بخش های نفی، براندازی و سازندگی تقسیم می کند.

شورا در آغاز، هفته ای یک بار و سپس ۲ بار به طور مخفی در منازل افراد تشکیل جلسه می داد. تصمیمات اتخاذ شده در این جلسه ها بلافاصله با امام(ره) در میان گذاشته می شد و پس از کسب تکلیف به مرحله اجرا در می آمد. در خصوص ریاست جلسه های شورا بنابر گفته شیبانی معمولاً اگر آقای طالقانی بودند ایشان جلسه را اداره می‌کردند و در غیبت ایشان، شهید بهشتی این وظیفه را عهده‌دار می‌شد و صورت مذاکرات به امضای ایشان می‌رسید. این که حالا چه کسی رییس، نایب رییس، دبیر و امضا کننده باشد، چندان مطرح نبود. البته جلسه شورای انقلاب هم خیلی به شکل جلسه‌ اداری نبود بلکه جلسه دوستانه‌ای بود که دور هم جمع شده بودیم و کسی قصد ریاست نداشت ولی تذکرات مورد نیاز را شهید بهشتی می‌داد که این نکات در تصمیم‌گیری مطالب شورای انقلاب مؤثر بود. حسن حبیبی اما نام روسای شورای انقلاب و مدت تصدی این منصب توسط آنان را چنین بیان می‌کند: اولین رییس شورای انقلاب، استاد شهید آیت‌الله مطهری بود که در تاریخ ۱۱ اردیبهشت ۱۳۵۸ به وسیله گروه فرقان به شهادت رسید. سپس شادروان آیت‌الله سیدمحمود طالقانی به ریاست شورای انقلاب انتخاب شد که وی نیز در ۱۹ شهریور ۱۳۵۸ به دنبال یک حمله قلبی دارفانی را وداع گفت. تا این تاریخ اسامی اعضای شورای انقلاب همچنان مخفیانه باقی ماند؛ ولی پس از فوت آیت‌الله طالقانی، اعضای این شورا رسماً معرفی شدند. آیت‌الله محمد بهشتی، پس از آیت‌الله طالقانی عهده‌دار مسوولیت دبیری شورای انقلاب شد. پس از انجام انتخابات ریاست جمهوری، بنی‌صدر ریاست شورای انقلاب را نیز به عهده گرفت.

شیبانی در خصوص وضعیت آینده این شورا می گوید: بعد از مدتی که نظمی در مملکت برقرار شد، شورای انقلاب کمیسیون‌های مختلفی تشکیل داد که لوایح مربوطه در این کمیسیون‌ها بررسی می‌شد و بعد به شورای انقلاب می‌آمد. مثلاً در کمیسیون اقتصادی و کمیسیون اداری وزارتخانه‌های مختلف شرکت می‌کردند و حتی اگر لازم بود، کارشناسان را هم می‌آوردند و در آن جا بحث می‌کردند. بعد که کمیسیون پیشنهاد را تصویب می‌کرد، پیشنهاد به شورای انقلاب می‌آمد و به رای‌ گذارده می‌شد و پس از تصویب شورای انقلاب، پیشنهاد و طرح مصوب ابلاغ می‌شد.

البته در ابتدای تشکیل شورای انقلاب اسلامی یک عده تا مدت ها پنهان نگه داشته می شد و حتی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم تا حدودی این پنهانکاری وجود داشت و بنابر گفته آیت الله بهشتی دلیلش هم این بود که کمیت و کیفیت مسوولیت اداره کشور پس از ۲۲ بهمن آنقدر بالا و سنگین بود که واقعاً این افراد نمی‌بایست در معرض مراجعات اشخاص قرار می گرفتند. پنهان نگه داشتن اسامی پس از پیروزی ۲۲ بهمن به این جهت بود که آنها فرصت فکر کردن، نظر مشورتی دادن، طرح تهیه کردن و شناسایی افراد را داشته باشند.

 جلسه شورای انقلاب برای تعیین نخست وزیر

شورای انقلاب و دولت موقت

با آغاز به کار دولت موقت و گذشت زمان، میان دولت با شورای انقلاب تداخل در امر تصمیم گیری پیش آمد تا آنجایی که روابط میان این ۲ نهاد دستخوش تغییر و تحول شد به همین دلیل در تیر ۱۳۵۸ خورشیدی برای حل این اخلاف ها به خدمت امام خمینی(ره) رسیدند. در آن جلسه تصمیم هایی گرفته شد و در پایان تیر بازرگان اعلام کرد که جهت حفظ وحدت، دولت و شورای انقلاب می بایست در یکدیگر ادغام شوند و برای اجرایی شدن این طرح، تعدادی از اعضای دولت به شورای انقلاب و تعدادی نیز از شورای انقلاب به دولت موقت انتقال داده شدند. بدین ترتیب آیت الله هاشمی رفسنجانی در مقام معاون وزیر کشور، آیت الله سیدعلی خامنه ای به صورت معاون وزیر دفاع، باهنر در مقام معاون وزیر آموزش و پرورش و آیت الله محمدرضا مهدوی کنی با حفظ منصب قبلی که سرپرست کمیته های انقلاب بود به صورت معاون وزیر کشور وارد کابینه شدند و از اعضای دولت هم داریوش فروهر، مصطفی کتیرایی، ناصر میناچی، هاشم صباغیان و صادق طباطبایی به شورای انقلاب راه پیدا کردند.

تسخیر لانه جاسوسی آمریکا

به دنبال تسخیر لانه جاسوسی آمریکا در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ خورشیدی و استعفای دولت موقت، شورای انقلاب بیانیه مهمی خطاب به ملت صادر کرد و یادآور شد که مصمم است در فرصت محدودی، برگزاری همه پرسی درباره قانون اساسی، انتخابات مجلس شورای ملی و ریاست جمهوری و ... را به انجام برساند.

همه پرسی قانون اساسی در ۱۲ آذر ۱۳۵۸ و متعاقب آن انتخابات ریاست جمهوری در بهمن ۱۳۵۸ خورشیدی برگزار شد و مجلس شورای اسلامی در ۷ خرداد ۱۳۵۹ خورشیدی افتتاح شد. با تأسیس مجلس شورای اسلامی و رسمیت یافتن دولت محمدعلی رجایی، محمدجواد باهنر در کنفرانس خبری، گزارشی کامل از عملکرد و فعالیت های شورای انقلاب را ارایه داد.

پایان کار شورای انقلاب

با شروع کار مجلس، شورای نگهبان و دیگر نهادها، مسوولیت و ضرورت وجودی شورای انقلاب به پایان رسید. بنابراین در ۱۲ تیر ۱۳۵۹ خورشیدی آیت الله بهشتی اعلام کرد که مسوولیت شورای انقلاب ۲ هفته دیگر پایان می‌یابد. به این صورت آخرین جلسه شورای انقلاب در ۲۶ تیر همان سال برگزار شد و حسن حبیبی سخنگوی شورای انقلاب در آخرین گفت وگوی خود پس از این جلسه اعلام کرد: امروز با رسمیت یافتن مجلس شورای اسلامی و کامل شدن اعضای شورای نگهبان قانون اساسی، کار شورای انقلاب که تاکنون وظیفه قانونگذاری را برعهده داشت، نیز به پایان رسید.