عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی ضمن تشریح جریان شکافنده در دریاها و اقیانوس‌ها به عنوان یکی از عوامل غرق‌شدگی، شناسایی مناطقی با احتمال ایجاد جریان شکافنده، آگاه کردن گردشگران ساحلی، نصب علائم هشدار و آموزش از راه کتب درسی را برای جلوگیری از تلفات این پدیده بسیار مفید دانست.

تابستان، نه فقط فصل تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها است که فصل سفر نیز هست. تابستان امسال هم که شور و شوق خود را دارد؛ بعد از دو سال تعطیلی ها و ممنوع بودن های ناشی از شیوع کرونا شمار گردشگران در شهرهای مختلف روبه افزایش گذاشته است. همانطور که ثبت بیش از ۵۲ میلیون نفر شب اقامت در مراکز اقامتی رسمی کشور نوروز ۱۴۰۱، رشد ۶۳ درصدی اقامت نسبت به دو سال‌ قبل را تایید کرد، تابستان نیز رقم بی‌سابقه ای از گردشگری را ثبت خواهد کرد. مناطق ساحلی که در شمال و جنوب ایران گسترده‌اند، یکی از مناطق محبوب مردم ایران برای سفر به شمار می‌روند ولی این سفرها چندان هم بی‌مخاطره نیست و به قول سعدی: به دریا در منافع بی شمار است        و گر خواهی سلامت، بر کنار است

جریان شکافنده، جریان‌های ساحلی یا جریان‌های مرگباری است که از ساحل به سوی دریا حرکت می‌کند و گاه باعث غرق شدن شناگران، حتی شناگران حرفه ای می‌شود. این جریان یکی از مهمترین عوامل در غرق شدن در دریاهاست و حرکت این جریان از داخل منطقه خیزاب ساحلی آغاز می‌شود و تا خارج از خط شکست موج ادامه می‌یابد. در واقع جریان‌های شکافنده در تمام دریاها، دریاچه‌ها و اقیانوس‌ها ظاهر می‌شود.

محمدحسین کاظمی‌نژاد در گفت‌وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، در مورد جریان شکافنده در دریاها و اقیانوس ها به خصوص پهنه‌های دریایی ایران اظهار داشت: بسیاری از سواحل دنیا جزء سواحل با پتانسیل ایجاد جریان‌های شکافنده دسته‌بندی می‌شوند. این جریان یکی از خطرناک‌ترین جریان‌ها برای شناگران است که می‌تواند در نزدیکی سواحل اقیانوس‌ها، دریاها و دریاچه‌ها تشکیل شود. در سواحل ایران نیز عمدتاً در سواحل دریای خزر و دریای عمان شاهد این جریان هستیم. البته به این معنا نیست که در سایر محدوده‌ها امکان شکل‌گیری این جریان نباشد. این جریان‌ها از نظر علمی معمولاً در دوره‌های زمانی چند ساعت تا چند روز و با سرعت جریان میانگین حدود پنج دهم متر بر ثانیه تشکیل می‌شوند و در اختلاط کرانه‌ای گرما، آلاینده‌ها، مواد مغذی و گونه‌های دریایی مختلف حائز اهمیت هستند.

جریان‌های شکافنده به دلیل مخاطرات برای شناگران، مهم هستند. جریان شکافنده می‌تواند به سرعت شناگران ناآگاه با تمام توانمندی‌ در زمینه شنا را به آب‌های عمیق‌تر منتقل کند و اغلب به دلیل ایجاد خستگی و وحشت در شناگران منجر به غرق شدن آنها می‌شود.
عضو هیات علمی پژوهشگاه و رییس پژوهشکده فناوری و مهندسی دریا در پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی در مورد دلایل علمی رویداد این جریان ها توضیح داد: جریان‌های شکافنده سیستم پیچیده‌ای دارند و از نظر محل و امکان وقوع می‌توانند به صورت گذرا و موقتی یا پایدار در یک منطقه ایجاد شوند. در ادبیات علمی جریان‌های شکافنده به روش‌های مختلفی دسته‌بندی می‌شوند که این دسته‌بندی‌ها با دشواری‌هایی در تفسیر و ابهاماتی روبرو هستند.

وی تصریح کرد: انواع جریان شکافنده توسط هیدرودینامیک منطقه ساحلی و امواج کنترل می‌شوند. از نظر عوامل کنترل‌کننده‌ غالب، این جریان‌ها می‌توانند به سه دسته تقسیم شوند؛ جریان‌های شکافنده‌ای که فقط در اثر عوامل هیدرودینامیکی و در غیاب عوامل مورفولوژیکی ایجاد می‌شوند که وقوع آنها از نظر زمانی و مکانی می‌تواند تغییر کند. جریان‌های شکافنده‌ ناشی از فرآیندهای هیدرودینامیکی که به شدت تحت تاثیر تغییرات طبیعی در مورفولوژی بستر هستند و جریان‌های شکافنده‌ای که در اثر شرایط مرزی جانبی سخت نظیر وجود دماغه‌های طبیعی یا سازه‌های انسان‌ساز مانند اسکله‌ها و موج‌شکن‌ها ایجاد می‌شوند. 

کاظمی نژاد خاطرنشان کرد: این جریان ها در شرایط وجود امواج با ارتفاع کم یا زیاد می‌توانند در نواحی ساحلی ایجاد شوند. در شرایطی که امواج ارتفاع کمی دارند این جریان ضعیف ایجاد می‌شود و در شرایطی که دریا مواج‌تر است، شدت این جریان‌ها افزایش می‌یابد. اغلب این جریان‌ها در کانال محدودی با سرعت حدود پنج دهم متر بر ثانیه از سمت ساحل به سمت دریا برقرار می‌شوند که سرعت آنها می‌تواند به بیش از ۲ متر بر ثانیه هم برسد. در این شرایط حتی قوی‌ترین شناگر هم نمی‌تواند برخلاف جهت این جریان شنا کند و در صورت مقابله با این جریان به دلیل خستگی مفرط و ترس و وحشت دچار غرق شدگی می‌شود.

این جریان‌ها می‌توانند در هر زمانی از سال در شرایطی که دریا مواج است ایجاد شوند ولی مخاطره اصلی آن در فصل شنا برای گردشگران ساحلی است به طوری که می‌توان این جریان را عامل اصلی اکثر غرق‌شدگی‌ها معرفی کرد.
اقدامات مسئولان ساحلی برای اطلاع‌رسانی و جلوگیری از تلفات 

عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی اظهار داشت: شناسایی مناطقی که پتانسیل ایجاد جریان شکافنده در آن محدوده بالا است یا مناطقی که این جریان‌های پایدار در آن محدوده وجود دارند، حائز اهمیت است. انجام این کار مستلزم مطالعات و شبیه‌سازی‌های دقیق است. البته شناسایی تمام نواحی مستعد ایجاد جریان شکافنده و پیش‌بینی انواع جریان شکافنده تا حدودی غیرممکن است. با وجود این، شناسایی این نواحی می‌تواند در انتخاب نواحی مجاز و ممنوع شنا کمک کند. عاملی که می‌تواند تاثیر بیشتری در این زمینه داشته باشد، اطلاع رسانی مناسب و آگاهی دادن به گردشگران ساحلی در خصوص وجود این جریان‌هاست. یکی از دلایل غرق شدن افراد، ترس ناشی از نداشتن آگاهی است. 

در برخی محدوده‌های دریای خزر پس از اینکه اندکی از ساحل دور می‌شویم، احساس می‌کنیم عمق آب کم شده است. علت این امر قرار گرفتن روی پشته رسوبی است و ممکن است با اندکی جابجایی در کانال جریان شکافنده قرار گیریم و شرایط سختی ایجاد شود. در این شرایط شناگر شوکه می‌شود و در صورت نداشتن آگاهی کافی در مورد نحوه مواجهه با این جریان سعی می‌کند بر خلاف جریان شنا کند که معمولاً همین موضوع منجر به غرق شدن فرد می‌شود.
وی تاکید کرد: اطلاع‌رسانی کافی در خصوص وجود و ماهیت این جریان‌ها و نحوه فرار از این جریان‌ها نقش کلیدی در نجات جان شناگران دارد. اطلاع رسانی می‌تواند از طریق رسانه‌ها، نصب علائم هشدار و پارچه‌نوشته‌های آموزشی در نواحی ساحلی یا چاپ جزوه‌های آموزشی و توزیع مناسب آن میان گردشگران ساحلی باشد. البته برای درازمدت می‌توان آموزش را از طریق محتوای آموزشی مدارس برنامه‌ریزی کرد.

شناگر چه باید بکند؟

کاظمی نژاد در مورد اقدام مناسب گردشگران و مردم در این مواقع نیز گفت: زمانی که فردی در جریان شکافنده قرار می‌گیرد و ناگهان احساس می‌کند با جریان آب قوی به سمت دریا کشیده می‌شود، باید موارد ذیل را رعایت کند تا با طی مسافتی بتواند از این جریان خارج شود:

* شناگر باید آرامش خود را حفظ کند

* با توجه به اینکه این جریان‌ها تقریباً به صورت عمود بر خط ساحل و به سمت دریا ایجاد می‌شوند، فردی که در مسیر این جریان قرار می‌گیرد، هرگز نباید با این جریان مقابله کند و بر خلاف جهت جریان یعنی به سمت ساحل شنا کند. شنا کردن در جهت مخالف این جریان احتمال خستگی و غرق شدن شناگر را به شدت افزایش می‌دهد

* در صورتی که شناگر در کانال جریان شکافنده قرار گرفت، باید اندکی در مسیر و جهت جریان شنا کند یا خود را به صورت شناور حفظ کند و به تدریج با شنا کردن به صورت مایل از مسیر جریان خارج شود

* در صورتی که با شنا کردن به صورت مایل از جریان شکافنده خارج نشدید، همراه با جریان حرکت کنید و خود را روی آب شناور نگاه دارید. پس از طی مسافتی سرعت جریان کاهش می‌یابد و می‌توانید به صورت مایل از این جریان خارج شوید و سپس به سمت ساحل شنا کنید

* در صورتی که متوجه شدید فردی در جریان شکافنده گرفتار شده، فقط با داشتن توانمندی بالای شنا و با جلیقه نجات برای کمک به او اقدام کنید

کاظمی نژاد در پایان خاطرنشان کرد: دانستن این نکته مفید است که جریان شکافنده فرد را به زیر آب نمی‌برد و این جریان یک جریان سطحی و رو به دریا است که در یک کانال تقریباً عمود بر ساحل ایجاد می‌شود. همین که فرد گرفتار در کانال جریان بتواند بر ترس و وحشت خود غلبه کند، با رعایت نکاتی که ذکر شد، می‌تواند از این جریان خارج شود.

وی ادامه داد: توصیه می شود در مناطق مشخص شده و مجاز شنا که در آنجا گروه نجات غریق حضور دارد، شنا کنند. همچنین به علائم و هشدارها توجه کافی شود. از شنا کردن در اطراف سازه‌های ساحلی نظیر موج‌شکن‌ها و سایر سازه‌های ساحلی اجتناب کنیم زیرا احتمال وجود جریان شکافنده در مجاورت آنها زیاد است.

جریان‌های شکافنده ویژگی‌های بصری دارند که در صورت مشاهده آنها باید از شنا کردن در آن محدوده خوددداری کنیم. معمولا وقتی در خشکی هستیم با فاصله گرفتن از خط ساحل و قرار گرفتن بر یک بلندی ممکن است شواهدی از وجود جریان شکافنده دیده شود مانند اینکه در محلی که جریان شکافنده ایجاد می‌شود معمولاً سطح آب صاف و آرامتر از نواحی مجاور آن به نظر می‌رسد و تغییری در الگوی شکست امواج دیده می‌شود.
عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی خاطرنشان کرد: سطح جریان شکافنده معمولاً کف آلود به نظر می‌رسد؛ زیرا جریان شکافنده، کف موجود در سطح آب را از ساحل به سمت دریا جابه‌جا می‌کند. در محدوده جریان شکافنده رنگ آب ممکن است با آب اطراف متفاوت باشد و وابسته به زاویه تابش خورشید، رنگ آب می‌تواند تیره‌تر یا روشن‌تر از آب اطراف باشد. گاهی اوقات در محدوده جریان شکافنده ملاحظه می‌شود کف روی آب یا زباله‌های شناور از سمت ساحل به سمت دریا حرکت‌ می‌کند، در حالی که که در مجاورت آن اجسام شناور یا کف روی آب به سمت ساحل رانده می‌شوند.