میرزا مهدی اصفهانی از جمله شخصیت‌های تاثیرگذار در دهه‌های اخیر در حوزه‌های علمیه شیعه به شمار می‌رفت. اندیشه‌های او زمینه ساز پیدایش نوعی تفکر در حوزه خراسان شد که امروزه با عنوان مکتب تفکیک شناخته می‌شود.

شاید مهمترین مسأله در زندگی انسان، شناخت صحیح از خدای متعال است. متفکران اسلامی نظرات مختلفی در مسأله شناخت پروردگار بیان کرده اند و هر کدام نیز ادعای آن را دارند که معرفت خالص و صحیح را ارایه کرده اند. مکتب تفکیک، یکی از مکتب های فکری معاصر است که در صدد ارایه معرفت ناب و خالص است. بزرگان این مکتب در کتاب های متعدد خود مسأله شناخت خدای متعال را تبیین کرده اند. در این میان میرزا مهدی اصفهانی یکی از ارکان اصلی مکتب تفکیک است و نظرات خاصی درباره شناخت خدا دارد که با نظرات فلاسفه و حکمای صدرایی متفاوت است. از نظر میرزا مهدی اصفهانی اساس دین اسلام بر پایه معرفت فطری است.(۱)

زندگی و سیر علمی

آیت الله میرزا مهدی غروی اصفهانی در اصفهان چشم به جهان گشود. او در کودکی پدر خویش را از دست داد. پس از تحصیلات مقدماتی و خواندن اندکی فقه‌ و اصول نزد استادان محلی در ۱۲ سالگی رهسپار کربلای شد. از آغاز ورود به عراق با ‌ سید اسماعیل صدر ارتباط یافت و از مراتب علمی و سلوک‌ روحی وی بهره‌مند شد. میرزا مهدی اصفهانی بعد از ارتباط با آیت الله صدر به نجف مهاجرت کرد. از فعالیت‌های علمی میرزا اصفهانی  در این دوران اطلاعات مستند چندانی در دست نیست. برخی گفته‌اند:  در این دوره در نجف اصول را نزد آخوند خراسانی (صاحب کفایة‌الاصول) و فقه را از محضر سید محمدکاظم یزدی (صاحب عروة‌الوثقی) فراگرفت و از خود میرزا نقل شده که کفایه را نزد مرحوم آقا سید جمال گلپایگانی خوانده است.

پس از این دوران و فراگیری مبانی فقه و اصول مرسوم و پس از انقلاب مشروطه در ایران، این استاد و شاگرد همراه تنی‌ چند از فاضلان معاصر، مانند آیت‌الله سید محمود شاهرودی و آیت‌الله شیخ حسین حلی نخستین‌ دوره درس خارج اصول آیت‌الله میرزا حسین نائینی  را تشکیل می‌دهند. میرزا پس از حدود ۱۳سال شرکت در این درس، توفیق دریافت اجازه اجتهاد از میرزای نائینی را می‌یابد. این اجازه‌نامه بعدها توسط افرادی چون آیات عظام آقاضیاءالدین عراقی، سید ابوالحسن اصفهانی و شیخ عبدالکریم حائری یزدی مورد تأیید قرار گرفت. با توجه به اینکه میرزای نائینی کمتر به افراد اجازه اجتهاد می‌داده‌اند، این تعبیرات درباره میرزا مهدی ۳۵ ساله به روشنی از هوش سرشار و استعداد سرشار وی حکایت دارد.(۲)

سلوک میرزا مهدی اصفهانی

ارتباط میرزا مهدی اصفهانی با سید اسماعیل صدر از ۱۲ سالگی به بعد هر چند متأثر از اندیشه‌های ملا فتح الله سلطان آبادی، بذر انتقاد و تنفر از حکمت و عرفان را در دل او نهاد اما وی را نیز با وادی سیر و سلوک و تهذیب نفس آشنا ساخت. بعدها در نجف، دست ارادت به سوی عارف کامل آیت‌الله حاج سید احمد کربلایی ‌علیه دراز کرد و پس از آن در خدمت سید جمال‌الدین گلپایگانی در آمد و از ایشان دستوراتی طلب کرد و اذکاری گرفت. به هر حال میرزا در دوران اقامت در عراق در کنار تحصیل رسمی علوم همت خویش را صرف تهذیب نفس و پیمودن مراحل سیر و سلوک نیز نمود و تا آنجا پیش رفت که موفق به ورود در عالم معرفت نفس و خلع بدن شد.

هجرت به مشهد

میرزا در ۳۷ سالگی به عنوان یک فاضل جوان و مجتهدی میان سال وارد حوزه خراسان ‌شد. از آنجا که به تازگی عقاید پیشین را رها کرده و هرآنچه را تاکنون برآن بوده غلط پنداشته‌بود، هنوز دارای مکتب فکری سامان یافته‌ای نبوده و لذا در آغاز کار عقاید خویش را ابراز نمی‌کرد اما به زودی تصمیم گرفت که دوباره از صفر شروع کند و بر پایه معارف اهل بیت (ع) نظام فکری منسجمی را پایه‌ریزی کند. میرزا در نخستین گام به مدرسه پریزاد رفت و درس سطوح عالیه و سپس خارج اصول خویش را دایر ساخت و اندیشه‌های استاد خود آیت الله نائینی را به تقریر می‌نشست. این درس برای طلاب جوان از جاذبه فراوان برخوردار بود زیرا که میرزای نائینی از مبتکران علم اصول به شمار می رفت.(۳)

میرزا مهدی اصفهانی از آنجایی که بر مبانی اصولی آیت الله نائینی بسیار مسلط بود و از شاگردان مبرز وی محسوب می شد، توانست با تقریر آن درس‌های ناشنیده در مشهد از جایگاه علمی مناسبی برخوردار شده و شاگردان فراوانی تربیت کند. پس از محکم شدن پایگاه میرزا در حوزه، او شروع به تدریس معارف به صورت رسمی کرده و عقاید خاص خویش را آشکار کرد. محصول درس‌های آن دوره بعدها به مهمترین تقریرات میرزا مهدی اصفهانی تبدیل شد. تقریراتی که شیخ محمود حلبی از درس می‌نوشت و خود میرزا تصحیح و تأیید می‌کرد.

در برخی از نقل‌های شفاهی از تدریس درس های مقدماتی و سطح حوزه توسط میرزا یاد شده‌است. وی عده‌ای از طلاب مبتدی را بر اساس مبانی خویش تربیت کرده و قدم به قدم با خود همراه ساخته‌است تا جایی که در سال‌های بعد شاهد حضور ارادت‌محورجمعی از فضلای جوان در گرد وی هستیم.(۴)

میرزا مهدی اصفهانی پس از دوره رضاخان

ورود میرزا به مشهد همزمان با قدرت یافتن خاندان پهلوی در ایران است. رضاخان در ۲دهه سلطنت خود بر ایران تمام توان خود را در براندازی حوزه‌های علمی شیعی صرف کرد. هرچند که هرگز به هدف شوم خویش نرسید اما توانست به ویژه در سال‌های ‌پایانی حکومتش، حوزه علمیه خراسان را چون دیگر حوزه‌ها از رونق بیندازد. فروپاشی استبداد رضاخانی به یک‌باره روحی تازه در تن از رمق افتاده حوزه علمیه خراسان دمید. میرزا از جمله افرادی بود که بسیار کوشید تا دوباره درس‌ها برقرار شود و جامه رشد و بالندگی بر قامت طلاب مشهد بنشیند و از این جهت وی حق بزرگی بر حوزه خراسان دارد. درس های معارفی نیز به صورت عمومی‌تری احیاء شد و به مدرسه نواب منتقل شد و بنا بر برخی نقل ها این جلسه ها گاه تا سه ساعت به طول می‌انجامید.

اقبال عمومی حوزه خراسان به درس های معارفی میرزای اصفهانی پس از شهریور ۱۳۲۰ که بزرگان اساتید فلسفه درگذشته ‌بودند، سبب شد که رفته رفته وی از عالمی اصولی به یک استاد معارف تبدیل شود به ویژه اینکه گرایش های اصولی میرزا در سال‌های آخر عمر بسیار کم‌رنگ شده‌بود.

آری میرزا مهدی اصفهانی در آغاز با تربیت شاگردان مبتدی و ارایه‌ مبانی اصولی میرزای نائینی به حوزه علمیه خراسان توانست خود را آهسته آهسته به عنوان یکی از علمای مشهد معرفی کند در ادامه و پس از خفقان رضاخانی با تلاش برای احیاء این حوزه مقدسه جایگاه خود را تثبیت کرد و در این هنگام کم‌کم از تدریس علم اصول دست کشید و به تدریس و ترویج اندیشه‌های خود روی آورد و اینگونه توانست در مدت ۲۵ سال حضور خود در مشهد مکتب تفکیک را بنا نهد.

آشنایی با فلسفه و عرفان نظری

فلسفه اسلامی به ویژه در قرائت صدرایی آن از سخت‌ترین علوم انسانی است و علاوه بر هوش بسیار عالی و پشتکار و استاد خوب؛ ناگزیر از تهذیب نفس و توسل و عبادت است. در زندگانی میرزا هیچ گزارشی از درس گرفتن فلسفه و عرفان نظری نزد اساتید یافت نمی‌شود، بلکه بالعکس برخی از افرادی که در شکل‌دهی شخصیت اولیه وی تأثیرگذار بوده‌اند، میانه خوبی با حکمت و عرفان نداشته‌اند. از این رو تاریخ نگاران مکتب تفکیک گرچه گاه در فلسفه‌دانی وی سخن‌سرایی‌ها کرده‌اند اما هرگز از استاد فلسفه و عرفان وی یاد نکرده‌اند. شخصیت علمی میرزا تا حدودی از عارفان بزرگ نجف تأثیر پذیرفته‌است و آثار گرایش‌های شدید عرفانی در تألیفات او کاملاً نمایان و بسیاری از مطالب عرشی سید أحمد کربلایی و دیگر عرفای نجف با تغییراتی در آثار میرزا آمده‌است. لذا طبیعی است که مطالب عرشی عرفای نجف که گاه در لابه لای سخنان میرزا مطرح می‌شد، برای آقا بزرگ حکیم که حکیمی مشایی و مدرس فلسفه بوده و در عرفان تخصصی نداشته ‌است، تازگی داشته‌باشد.(۵)

آثار میرزا مهدی اصفهانی

از میرزا آثار فراوانی به یادگار مانده که برخی به قلم خود وی و برخی تقریرات دروس وی است. او به نقلی در نجف نیز نوشته هایی داشته که پس از تحول روحی و قصد آمدن به ایران همه را از میان برده و آثار بر جای مانده از وی همگی مربوط به دوره حضور در مشهد است. به علت سیر تحولات روحی میرزا در ۲۵ سال حضور در مشهد در این آثار مطالب ضد و نقیض و آراء متغایر زیاد به چشم می‌خورد. معارف القرآن، ابواب الهدی؛ این اثر از آخرین و مهمترین تألیفات وی بوده و در آن به گزارش اجمالی آراء خود و مقایسه آن با مبانی عرفان و حکمت پرداخته است. مصباح الهدی؛ دوره‌ای فشرده از مباحث مهم اصول از دیدگاه وی همراه با آراء خاصش است.  رسائل شناخت قرآت و تقریرات دروس عقایدی از جمله آثار میرزای اصفهانی به شمار می رود.(۶)

سرانجام میرزای اصفهانی

میرزای اصفهانی پس از ۲۵ سال تلاش پیگیر در ترویج علوم اسلامی و تربیت طلاب در آبان ۱۳۲۵ در مشهد مقدس چشم از جهان فروبست و در حرم مطهر امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.

منابع:

۱.حکیمی؛ محمد رضا، مکتب تفکیک، ص ۲۱۳؛ علامه مجلسی اخباری یا اصولی، ص۲۵۱

۲. حکیمی؛ محمد رضا، مکتب تفکیک، ص ۲۱۳

۳. علامه مجلسی اخباری یا اصولی؟، ص ۲۵۰، مکتب تفکیک، ص ۲۱۳

۴. تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی(تاریخ حوزه علمیه قم)، ص ۷۷، به نقل از آیة الله شیخ محمدرضا محامی

۵. رک: تقویم تاریخ خراسان، ص۱۰۰؛ ابواب الهدی، مقدمه، ص۳۸؛ کیهان اندیشه، شمارة ۲۵۹، ص۱۱

۶. ابواب الهدی، مقدمه، ص۳۹