دوران زندگانی امام حسن عسکری(ع) نقطه‌عطفی در تاریخ اسلام و بلکه تاریخ بشریت شناخته می‌شود زیرا قرار بود که آخرین حجت خدای متعال چشم به جهان بگشاید؛ همان منجی که تمام انبیای الهی و ادیان آسمانی بشارت آمدن آن را داده بودند.

پیشوایان معصوم(ع) مظهر ارزش های متعالی انسان و تجلی آیات قرآنی در حیات اجتماعی و سیاسی خویش هستند. دریای فضیلت آنان مجموعه ای از بیم و امید، ولایت و برائت، شوق و اندوه، عبادت و جهاد و مسوولیت پذیری در مسایل مهم اجتماعی را به تصویر می کشد. در میان ائمه اطهار(ع) امام حسن عسکری(ع) ستاره درخشانی از منظومه نور و عصمت به شمار می رفت که در صحنه های اجتماعی و سیاسی نیز برای حق باوران و عدالت جویان الگویی جامع بود.

تحمل شجاعانه زندان و سازماندهی شیعیان و حفظ آنها از طاغوت زمان، بخشی از اقدام های آن امام راستین در عرصه های پرفراز و نشیب آن دوران است. هر چند حضور اجباری امام حسن(ع) در محله عسکر سامرا که شهرت عسکری را برایش به ارمغان آورد، نوعی زندان شمره می شد اما طاغوتیان به این مقدار هم بسنده نکردند و بارها حضرت را به زندان های مخوف افکندند.

با وجود نظارت شدید دستگاه حکومتی امام حسن عسگری(ع) با ایستادگی در برابر حاکمان وقت در جهت حفظ و گسترش اسلام کوشید. به دنبال افشاگری ها و فعالیت های ارزنده آن امام همام(ع)، معتمد عباسی که با زندانی و کنترل کردن ایشان نتوانسته بود به هدف خود دست یابد، دستور قتل امام یازدهم(ع) را صادر کرد. بدین شکل ماموران این خلیفه عباسی به صورت مخفیانه در ۲۶۰ هجری، امام حسن عسکری(ع) را مسموم کردند و به شهادت رساندند.

اینک بارگاه ملکوتی ایشان در سامرا میزبان دوستداران خاندان اهل بیت(ع) است. حضرت مهدی موعود(عج) پس از شهادت پدر بزرگوارشان امام حسن عسکری(ع) به مقام امامت نایل شدند، این دوران آغاز دوره ای حیاتی و مهم در تاریخ شیعه به شمار می رود تا حکومت عدل در سراسر جهان و بزرگ برقرار شود. 

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز شهادت امام حسن عسکری(ع) و آغاز ولایت حضرت ولی عصر(عج) به گفت وگو با حجت الاسلام «محسن کرمی» استاد حوزه علمیه قم و پژوهشگر امور دینی پرداخت.

** ایرنا: در دوران امام حسن عسکری(ع) مبنا بر این بود که شیعیان مسایل فقهی خویش را بدون حضور امام(ع) بیاموزند و مردم نیز به فقها رجوع کنند تا به این ترتیب با آمادگی وارد عصر غیبت شوند، این مسأله تا چه اندازه اهمیت داشت؟

*** حجت الاسلام کرمی: کافران همیشه سعی داشتند تا از تلاش و رسالت ائمه اطهار(ع) برای آگاه سازی شیعیان جلوگیری کنند. در عصر  امام حسن عسکری(ع) نیز قرار بر این بود که دشمنان اسلام آخرین تلاش های خود را برای ممانعت از ظهور منجی یعنی امام زمان (عج) به کار گیرند زیرا آنان به خوبی می‌دانستند با ظهور منجی، گامی بسوی نابودی و زوال نزدیک خواهند شد. با این نوع نگاه، می‌توان متوجه شد که ایادی شیطان در آخرین سال های منتهی به ولادت منجی یعنی حداقل از دوران امام هادی(ع) تا ولادت امام عصر (عج) چه اختناقی برای ائمه و شیعیان ایجاد کردند. عباسیان که احادیث و روایات معتبر و متواتر مهدی موعود(عج) را در دست داشتند، مراقبت از امام حسن عسکری (ع) را به اوج خود رساندند و امام را مجبور به حضور  مکرر در دربار می‌کردند و حتی به‌ بهانه‌های مختلف ایشان را به زندان می‌بردند و تحت نظارت مأموران مخفی خود قرار می‌دادند. مراقبت‌های شدیدی در خصوص رفت‌وآمدهای امام(ع) و شیعیان وجود داشت که با رفتار هوشمندانه و تدابیر خاص آن امام همام، نقشه آنان خنثی می‌شد.

** ایرنا: درباره برخی اقداماتی که امام حسن عسکری(ع) برای بسترسازی ولادت امام عصر(عج) و نیز آمادگی شیعه برای مواجهه با عصر غیبت انجام دادند، توضیح دهید؟

*** حجت الاسلام کرمی: دوران امامت امام حسن عسکری(ع) روزگار حساسی بود. حاکمان مستبد عباسی به خوبی آگاهی داشتند که شیعه در انتظار امامی است که از آن با عنوان مهدی، قائم و منجی یاد می‌شود. حاکمان عباسی با دست بردن در روایات منجی، خود را داعیه‌دار مهدویت می‌دانست، به شدت در جست وجوی فرزند امام حسن عسکری(ع) بودند تا او را نابود کنند. در این راستا تلاش های زیادی انجام دادند. امام صادق(ع) خطاب به گروهی که خدمت ایشان رفته بودند، چنین فرموده بود: «بنی‌امیه و بنی عباس وقتی فهمیدند زوال قدرتشان به دست قائم آل محمد است، شمشیرشان را برای کشتن او به کار بستند.»

** ایرنا: دشمنان جنگ تبلیغاتی و عملیات روانی را علیه امام حسن عسکری(ع) راه انداختند. ایشان چه راهکاری در مواجهه با این هجمه‌ها به کار بردند؟

*** حجت الاسلام کرمی: راهبردهای حضرت(ع) در مدیریت جامعه شیعی آن روزگار از مهمترین سیره های ایشان به شمار می رود. یکی از مهمترین راهکارهای امام(ع)، فعال‌سازی قدرت نرم است؛ یعنی امام(ع) در صدد کسب اقتدار از طریق ایجاد جاذبه و مکارم اخلاق بود. ایشان به قدری رفتار زیبا داشتند که میان دوست و دشمن به بخشش، حکمت، فضل و صاحب علم و حکمت مشهور بودند.

روزهایی که امام(ع) مجبور بود در سامراء خودش را به حکومت معرفی کند، مردم برای ملاقات ایشان صف می‎بستند یا مورخان، حضور گسترده مردم در تشییع پیکر مطهر امام حسن عسکری(ع) را به قیامت تشبیه کرده‌اند.

طرح‌ریزی سازمان وکالت برای صیانت فکری شیعه و فائق آمدن بر نظارت و کنترل اطلاعاتی نظام حاکم دومین راهبرد امام حسن عسکری(ع) بود. در شرایطی که دشمنان در صدد بودند، مدام ایشان را تحت نظر داشته باشند، امام(ع) با اشراف اطلاعاتی  و رهبری شبکه وکالت، درصدد صیانت‌بخشی و امنیت فکری شیعه برآمد. در روزگار امام حسن عسکری(ع) در نیشابور، قم، طبرستان، گرگان، بصره، کوفه و اهواز شبکه وکالت گسترش یافته بود. حضرت به خوبی اینها را مدیریت کرد. افزون بر اینها، امام(ع) با انحرافات فکری عصر خویش به مقابله می‌پرداخت. بنابراین علاوه بر اینکه باید خطر دشمنان برای جلوگیری از ظهور منجی دفع می شد و نیز شیعه آمادگی لازم برای پذیرش امام معصوم را می یافت، جامعه اسلامی باید از آسیب‌های فکری و انحرافات فرقه‌ای در مصونیت می بود.

** ایرنا: با توجه به اوضاع خطرناکی که در آن عصر حاکم بود، ساز وکارهایی که امام حسن عسکری(ع) برای صیانت امام عصر(عج) و آموزه های اسلام از آسیب دشمن به کار بستند، چه چیزهایی بود؟

*** حجت الاسلام کرمی: با توجه به نظارت و کنترل اطلاعاتی شدید دشمن، پنهان داشتن ولادت امام زمان(عج) و همزمان، صیانت از جان شیعیان کار دشواری جلوه می‌کند. هنگامی که به آن امام(ع) سم دادند، معتمد عباسی اطرافیان خود را به سراغ ایشان فرستاد تا خبری از فرزند ایشان بگیرند. در نهایت اینکه با معجزه الهی امام عصر (عج) چشم به جهان گشودند و در امنیت قرار گرفتند. دوران امام حسن عسکری(ع) اوج بروز فرقه‌های انحرافی به ویژه مدعیان دروغین امامت است.

امام(ع) از یک طرف باید این انحرافات را دفع می کردند و از دیگر سو باید شیعه را برای ورود به عصر غیبت آماده می ساختند. امام(ع) در این مقطع با طرح مسأله غیبت و گفتمان‌سازی در عرصه غیبت منجی، به یاری شیعیان شتافتند و با مدیریت منابع انسانی از طریق شبکه وکالت اقداماتی در جهت شبکه سازی و ارتباط پیروان از طریق نماینده با امام عصر را آموزش و نهادینه ساختند. ایشان با این کار می خواست به جامعه شیعی القاء کند که نیازهای علمی و فقهی را از طریق علما و فقها برطرف کنند.

گاهی امام(ع) پاسخ به پرسش فقهی را به صورت کامل بیان نمی‌کرد و گاه به بیان قاعده‌ای کلی اکتفا می‌کرد تا فقها بتوانند با کمک این قواعد به پاسخ برسند. این کار سبب ارتقای منابع انسانی در شبکه وکالت می‌شد. ایشان درصدد بود تا شیعیان مسایل فقهی خویش را بدون حضور امام(ع) یاد بگیرند و مردم نیز به فقها رجوع کنند تا به این ترتیب با آمادگی وارد عصر غیبت شوند. همچنین امام(ع)  گاهی از نامه برای ارتباط با شبکه وکالت استفاده می‌کرد. هدف امام حسن عسکری(ع) این بود که شیعیان مسایل فقهی خویش را بدون حضور امام بیاموزند و مردم نیز به فقها رجوع کنند تا به این ترتیب با آمادگی وارد عصر غیبت شوند.

رابطه‌مندسازی ارتباط اجتماعی با شیعیان از دیگر اقدام های امام حسن عسکری(ع) برای آمادگی پذیرش مهدی موعود و غیبت حضرت بود. حضرت(ع) ملاقات عمومی کلان نداشت یا کمتر اجازه ملاقات حضوری می‌داد یا در برخی جلسات از پشت پرده با شیعیان سخن می‌گفت. آگاه‌سازی خواص از ولادت منجی و تجدید عهد آنان با مهدی موعود(عج) راهکار بعدی امام(ع) بود. با هدایت ها و آموزش های امام حسن عسکری(ع) پس از شهادت ایشان، هرج و مرج هایی ایجاد شد اما تداوم نیافت.