علامه حسن حسن‌زاده آملی یکی از فیلسوفان و عارفان جهان اسلام به شمار می‌رفت که توانست در طول عمر پربرکت خود با تلاشی خستگی ناپذیر بیش از ۱۷۰ اثر در زمینه تألیف مستقل، شروح، حواشی و تعلیقات و تصحیح از خود برجای بگذارد.

علامه حسن زاده آملی به عنوان الگویی شایسته و الهام بخش در اذهان دانشوران حوزوی و دانشگاهی باقی خواهد ماند، آثار ارزشمند، فاخر و ماندگار ایشان که در زمینه های مختلف به رشته تحریر درآمده حاصل سال ها تلاش و مجاهدت علمی مداوم و کسب فیض از محضر عالمان بزرگی چون علامه شعرانی(ره)، علامه طباطبایی(ره) بوده و چراغ راهی فراروی پویندگان راه دانش خواهد بود. افزون بر همه مراتب علمی و معرفتی و معنوی ایشان، حضور این عالم پارسا در عرصه های اجتماعی و سیاسی و مردمی و نقش آفرینی در صحنه های انقلاب اسلامی و همراهی با انقلاب اسلامی و امامین انقلاب اسلامی درس آموز و الهام بخش و سخنان نغز و دلنشین ایشان در مسند خطبه و خطابه و وعظ و ارشاد راهنمای جویندگان مسیر سعادت بود و پس از سال ها خدمت و نورافشانی و در ایام اربعین سالار شهیدان(ع) به لقای الهی شتافت. این بخشی از پیام علیرضا اعرافی مدیر حوزه های علمیه در توصیف علامه حسن زاده آملی است.

تولد و تحصیلات

 علامه حسن‌زاده آملی در  ۱۳۰۷ خورشیدی در قریه ایرا بخش لاریجان شهرستان آمل دیده به جهان گشود. در ۶ سالگی به مکتب‌خانه رفت، علاقه وی به درس و قرآن تا اندازه ای بود که در خردسالی تمام قرآن را به خوبی یاد گرفت. وی تحصیلات ابتدایی را در مدرسه روحانی (حوزه علمیه) را در محضر روحانیونی همچون؛ محمد آقا غروی، عزیزالله طبرسی، شیخ احمد اعتمادی، عبدالله اشراقی و ابوالقاسم رجایی فرا گرفت. سپس به تهران آمد و در مدارسی چون مبارک حاج ابوالفتح و مدرسه مبارک مروی به فراگیری دانش پرداخت  و نزد حاج میرزا ابوالحسن شعرانی طهرانی در حدود ۱۳ سال به تربیت و تعلیم پرداخت و فنونی را از قبیل علوم منقول، معقول، تفسیر، کتب قرائت و تجوید، کتب ریاضی و نجوم، تعلیم کتب مختلف و استخراج تقویم نجومی کسب کرد که تعلیمش چهار سال طول کشیده بود. حسن زاده آملی در ۲۲ مهر ۱۳۴۲ خورشیدی به قم رفت و در آنجا تحصیلات حوزوی خود را به پایان رساند.

خدمات علمی و فرهنگی

این عالم و فیلسوف برجسته و شهره جهان اسلام که به زبان‌های فرانسوی و عربی نیز مسلط بود. آثار بسیاری در فلسفه، عرفان، ریاضی، نجوم، ادبیات فارسی و عربی دارد، همچنین برخی از مهم‌ترین آثار فلسفی و عرفانی چون اشارات، شفا و شرح فصوص الحکم را تصحیح کرده و بر آنها شرح و حاشیه نگاشته است. به باور حسن‌زاده آملی، فلسفه و عرفان اسلامی در مسیر واحدی است و دین، فلسفه و عرفان، با هم هماهنگ است. او ادعای یونانی‌بودن فلسفه اسلامی را نادرست می‌داند؛ به این دلیل که فیلسوفان مسلمان، اندیشه‌های فلاسفه پیش از اسلام را عمق بخشیده و پخته‌اند. به گفته یکی از شاگردان وی، حسن‌زاده بیشترین تأثیر را از ملاصدرا و ابن عربی گرفته است.

از جمله آثار فلسفی وی می توان به الاصول الحکمیه، الحجج البالغه علی تجرد النفس الناطقه، النور المتجلّی فی الظّهور الظّلّی، ترجمه و تعلیق الجمع بین الرّأیین، ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات، تصحیح و تعلیق شفا، تصحیح و تعلیق اشارات، تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام، تقدیم و تعلیق راسله اتحاد عاقل به معقول، دررالقلائد علی غررالفرائد، دروس اتحاد عاقل به معقول، رساله اعتقادات، رساله العمل الضابط فی الرّابطی و الرابط، رساله‌ای در اثبات عالم مثال، رساله جعل، رساله رؤیا، رساله مثل، رساله نفس الأمر و... اشاره کرد.

در حقیقت باید نگاشته‌های این عالم فرزانه را به پنج دسته: تألیف مستقل، شروح، حواشی و تعلیقات، تصحیح آثار دیگران و رسالات تقسیم کرد. یکی از نخستین آثار وی تصحیح و اعراب گذاری و تحشیه نصاب الصبیان است. ایشان همچنین علاوه بر این آثار، اشعار اثرگذار و جذاب به زبان طبری و فارسی در قالب دیوانی از خود برجای گذاشته است.

علاوه بر تالیف و نگارش کتاب های گوناگون، وی حدود ۱۷ سال به تدریس ریاضیات و هیات مشغول بود. حسن‌زاده پس از سکونت در قم، ۱۴ دوره شرح منظومه، ۴ دوره اشارات، یک دوره اسفار اربعه و ۴ دوره شرح فصوص قیصری را تدریس کرده است. شرح تمهید و مصباح الانس نیز از جمله دیگر تدریس‌های او است

یکی از دیدگاه‌های این فیلسوف نامدار این است که وی انسان را موجودی می داند که از عالم ملکوت بوده و در این عالم هبوط نموده است. در اصل، مجرد است و در این عالم، با ماده و عوارض مادی، همراه شده است. وی معتقد بود که انسان دارای قوه هایی است که باید آن ها را به فعلیت برساند تا بتواند به کمال برسد و هنگامی که انسان به کمال رسید، دفتر غیب الهی و لوح محفوظ می گردد که تمامی حقایق در وجود او به نحو تفصیلی وجود دارد. به همین منظور او برای رسیدن به کمال چند راه مهم را پیشنهاد می کند: ۱- علم و عمل را ۲ گوهر انسان ساز می دانند که شاکله هویت انسان را می سازند و ظرفیت وجودی انسان را وسعت می بخشند که باید در جان نفس رسوخ کند. ۲- برای نفس انسان، مراتبی قائل است و نیز برای انسان ۲ قوه نظری و عملی، قائل است و برای هر قوه، مراتبی برمی شمرد که برای تبدیل این بالقوگی ها به سوی فعلیت، باید مراحل و منازلی را بپیماید. ۳- برای انسان، هویتی الهی قائل است که انسان با شناخت خود می تواند به قرب الی الله برسد.

خاموشی

سرانجام این عالم فرهیخته پس از سال‌ها مجاهدت علمی در سوم مهر ۱۴۰۰ خورشیدی در ۹۳ سالگی و بر اثر نارسایی شدید قلبی دیده از جهان فروبست. آیت الله خامنه ای مقام معظم رهبری در پیامی نوشتند: این روحانی دانشمند و ذوفنون از جمله‌ی چهره‌های نادر و فاخری بود که نمونه‌های معدودی از آنان در هر دوره، چشم و دل آشنایان را می‌نوازد و توأماً دانش و معرفت و عقل و دل آنان را بهره‌مند می‌سازد. نوشته‌ها و منشأت این بزرگوار منبع پر فیضی برای دوستداران معارف و لطائف بوده و خواهد بود.

آیت الله رییسی رییس جمهوری هم در پیامی ضمن تسلیت درگذشت این عالم ربانی نوشت: این اندیشمند متبحر و جامع نگر، حیات طیبه خود را وقف تألیف و تبیین آثار گوناگون اعتقادی، فلسفی، عرفانی، ریاضی، نجوم، ادبیات فارسی و عربی نمود و کارنامه درخشان و پرباری از خود به یادگار گذاشت. مقام والای علمی، پرورش شاگردان برجسته در کنار تقوا، اخلاص، اخلاق و تهذیب نفس، سلوک عرفانی و تعهد انقلابی و اجتماعی، از ویژگی های متمایز و ماندگار این چهره فرهیخته بود که باقیات صالحات ارزشمندی برای ایشان است.