محمدعلی خان سدیدالسلطنه به عنوان نویسنده‌ای پرتلاش شناخته می‌شود که نوشته‌ها و پژوهش‌های پرشماری در حوزه خلیج فارس از خود برجای گذاشت و میراث مکتوب او در شمار نخستین آثار واقع‌گرایانه در حوزه تاریخ خلیج‌فارس محسوب می‌شود.

خلیج فارس به دلیل موقعیت و شرایط مناسب اقتصادی و سیاسی همواره در طول تاریخ مورد توجه دولت ها و ملت های مختلف بوده که شناخت دقیق ابعاد و زوایای گوناگون این آبراه مهم از جمله ضرورت‌های تاریخی بوده که جهت بهره وری بهتر از منافع اقتصادی و نظامی از ابتدای تاریخ به اشکال گوناگون انجام می‌گرفته است. یکی از انواع شناسایی مسایل خلیج فارس که از دیرینگی بسیاری نیز برخوردار می شود، ثبت شرایط و موقعیت جغرافیایی و اوضاع و احوال تاریخی این منطقه است که توسط ساکنان سواحل و دریانوردان و مرتبطان با خلیج فارس از اقوام و ملت‌های گوناگون از جمله یونانی ها، رومی ها، ایرانی ها، اعراب و سرانجام در سده های اخیر به وسیله سیاحان و بازرگانان و ماموران سیاسی دولت اروپایی انجام می گرفت. در این میان ایرانیان و به ویژه ساکنان کرانه‌های خلیج فارس بیش از دیگران به این امر دست یازیده و آثار و تالیفات و تصنیفات بسیاری از آنها درباره تاریخ و جغرافیای خلیج فارس باز مانده که یکی از پرکارترین و تاثیرگذارترین آنها، محمد علی خان سدیدالسلطنه کبابی است که حوزه اصلی مطالعات و تحقیقات خود را به شناخت اوضاع اقتصادی سیاسی اجتماعی و فرهنگی خلیج فارس و مناطق همجوار آن معطوف کرده است.

تولد و خانواده

میرزامحمدعلی خان سدیدالسلطنه کبابی مینابی بندرعباسی، فرزند حاجی احمدخان سرتیپ کبابی مینابی، دارای لقب سرهنگی در ۲۳ رجب ۱۲۹۱ هجری به دنیا آمد. وی از خاندان‌های دیوانسالار ایرانی جنوب بود که سالیان درازی به علت قرار گرفتن در مصادر مهم سیاسی این ناحیه، از پشتوانۀ فکری و عملی قدرت‌مندی در ارتباط با این حوزه برخوردار شده بود. خاندان او سال‌های متمادی به عنوان وزیر و امیر در خدمت امامان مسقط بودند. پدر او «حاج احمدخان کبابی» مصدر خیلی از امور سیاسی و اداری، در خدمت امامان مسقط و سپس حکومت قاجار بود. جدّ آنها «حاج علی‌شاه» معروف به «ملاعلی شاه» در دوره نادر به دستگاه نظامی وارد شد و این اتفاق بدون پشتوانۀ مهم و بزرگ خانوادگی آنها نبوده است.

اشتغال به امور سیاسی

سدیدالسلطنه در مدت ۷۱ سال عمر خود به امور دیوانی و دولتی، مسافرت‌های تحقیقی در مسایل مختلف خلیج‌فارس، به‌ویژه جغرافیای تاریخی بنادر و جزایر آن مشغول بود. وی که در قضیۀ طرد محمدبن خلیفه از بندرلنگه صاحب نقش بود و در ۱۳۱۷ هجری ریاست تذکره خلیج‌فارس را بر عهده داشت و هم در آن سال‌ها کارگزاری دولت روسیه تزاری در بندرلنگه را بر عهده گرفت. علاوه بر آن وکالت کنسولگری روس در بندرعباس و معاونت حکومت بنادر جنوب و بندرلنگه را نیز در تجربۀ دیوانی خود داشت.

آثار و تالیفات در مورد خلیج فارس

از میان آثار عدیده سدیدالسلطنه که حوزۀ متنوعی از تاریخ، جغرافیا، تجارت و صید مروارید و شعر و ادبیات را شامل می‌شود، برخی از آثار وی به طور مستقیم به تاریخ و جغرافیای خلیج‌فارس پرداخته‌اند. کتاب «مفاتیح الادب فی تواریخ العرب- شقایق النعمان فی احوال مسقط و عمان» که با عنوان «تاریخ مسقط و عمان، بحرین و قطر» به چاپ رسیده، کتاب «اعلام‌الناس فی احوال بندرعباس» که با عنوان فارسی «بندرعباس و خلیج‌فارس» تصحیح و منتشر شده، «مغاص اللئالی و مناراللیالی» با عنوان «سرزمین‌های شمالی پیرامون خلیج‌فارس و دریای عمان در صدسال پیش» و کتاب «التدقیق فی سیرالطریق» که با عنوان «سفرنامه سدیدالسلطنه» تصحیح و به چاپ رسیده‌اند، توسط احمد اقتداری، یکی از خلیج‌فارس شناسان بزرگ معاصر ایران، تصحیح و انتشار یافته‌اند.

از میان فهرست کتاب های او می‌توان به «مشوّش نامه» که اشعار شاعران معاصر نویسنده و از اهالی خطۀ فارس هستند، اشاره کرد. ۲ مجموعه «النوادر و الظرائف» که باز هم گردآوری و منتخبی از اشعار محلی مردم جنوب هست. کتاب «المناص فی احوال الغوص و الغواص» که درباره صید مروارید و روش‌های سنتی و اصطلاحات تخصصی این حوزه بود در طهران به چاپ رسید. رساله هایی هم با عنوان های «اوزان چو و اصطلاحات کشتی در جنوب ایران» توسط احمد اقتداری در مجله فرهنگ ایران زمین چاپ شده است.

هدف از نگارش این کتاب‌ها را باید متأثر از نگاهی دانست که بر دستگاه فکری سدیدالسلطنه حاکم بوده است. او نیز متأثر از زمانه و در فضایی که خلیج‌فارس در سیاست‌های بین‌المللی جایگاهی ویژه یافته بود از ناهمراهی حکومت در ترتیب امور نواحی جنوبی شاکی بود و این نرمش حکومت را در ناآشنایی آنها از مناطق ساحلی جنوبی ایران قلمداد می‌کرد. این نوع نگاه را از دیباچه‌ای که بر کتاب بندرعباس نوشته است، می‌توان فهمید که می‌نویسد: «چون کارگزاران دولت به درجه‌ای صرفنظر از بنادر و جزائر خلیج‌فارس کرده که آن ناحیه وسیعه را گویا خارج از خریطۀ ایران شمرده و دروازۀ جنوب ممالک خود را بدون محافظ و مراقب گذاشته و سبب آنهمه تغافل، مباعدت این حدود از مرکز بنظر آمد، این است که بر خود واجب یافتم، اطلاعات خود را در احوال آن دیار که حاصل ایام مأموریت متعاقبه و اسفار متوالیه در آن نقاط است... به نظر اولیای امور خود رسانیده، شاید انتباه یابند و بیدار شوند...»

سبک نگارش

سدیدالسلطنه به زبانی ساده و علمی با به کارگیری نثری ساده و غیرمتکلف که ویژگی تاریخ‌نگاری جدید ایران در عصر مشروطه بود، به تمامی وجوه تاریخی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی شهرها و آبادی‌های شمالی و جنوبی خلیج‌فارس می پرداخت. بکارگیری اسناد و منابع معتبر و مستند ساختن کلام و گفتار خود به متون تاریخی از ویژگی‌های کار علمی اوست و توجه به مسایل اجتماعی و نوشتن تاریخ طبقات فرودست، کارهای او را به نوعی تاریخ‌نویسی اجتماعی با عطف نظر به طبقات پایین تبدیل ساخته است.

همچنین تأکید سدیدالسلطنه بر جغرافیا و مکان در متونی که نگاشته است، دیدگاه وی را نسبت به جغرافیا به عنوان بستر رویدادهای تاریخی می‌رساند. نوع نگاه وی به خلیج‌فارس از منظر ملی هم موضوع مهمی است که در خلال رویدادهایی که نقل می‌کند، قابل تشخیص است. برخی پژوهش‌گران آثار سدیدالسلطنه توجه به منافع ملی در مقابله با استعمار انگلیس را هستۀ مرکزی گفتمان سدید در تاریخ‌نگاری می‌دانند که به دنبال حفظ حدود و مرزهای جغرافیایی، حفظ میراث فرهنگی و تاریخی و نام خلیج‌فارس، مبارزه با استعمار و توجه به منافع ملی است.

انبوهی از اطلاعات مهم دربارۀ آداب و رسوم، تجارت، کشتیرانی، وضع سیاسی و حکومتی، مسایل جغرافیایی و اوضاع اجتماعی، راه‌ها، مداخلات انگلیس و روسیه در خلیج‌فارس، شرح حوادث و وقایع اتفاقیه آن ولایات، ریشه‌شناسی علل و اسباب وقایع، خودسری‌های شیخ خزعل در خوزستان، نرخ ارزاق و اجناس، گمرک، مالیات و عوارض و ... در کتاب های سدیدالسلطنه آمده است که تا پیش از این از طرف هیچ نویسنده‌ای به این گستردگی مطرح و معرفی نشده بود. دقت در حجم گستردۀ نوشته‌های او مؤید همین مطلب است که تقریباً تمامی مسایل خلیج‌فارس و ابعاد گوناگون حیات سیاسی و اجتماعی مردمان جنوب ایران از چشمان او دور نمانده است و هنچنین نوشته‌های وی به عرصۀ عمومی و خصوصی راه یافته است.

درگذشت

سدیدالسلطنه بعد از دوران بازنشستگی از کارهای دولتی در بندرعباس زندگی می کرد تا اینکه سرانجام در ۱۴ مرداد ۱۳۲۰ خورشیدی در همانجا چشم از جهان فروبست.

منابع

۱-فلور، ویلم: حکومت نادرشاه، ترجمه ی ابوالقاسم سری، چاپ اول، تهران: نشر توس، ۱۳۶۸

۲-لوریمر، ج. ج: دلیل الخلیج، القسم التاریخی، الجزء الاول، طبع علی نفقه شیخ خلیفه بن حمد آل ثانی، امیر دوله قطر، الدوحه، قطر، ۱۹۷۱

۳-سدیدالسلطنه، تاریخ مسقط، عمان، بحرین و قطر و روابط آنها با ایران

۴-حسن‌نیا، محمد، «سدیدالسلطنه کبابی در آینه اسناد» پیام بهارستان، د۲، س۵، ش ۱۹، بهار ۱۳۹۲